Opera en literatuur
Wat zou de relatie zijn tussen opera en filosofie? Brian Magee schreef een boek over Wagner & filosofie. Dat is erg specifiek. Maar dan literatuur, dat ook dicht tegen de filosofie aanligt. Is de moderne of zelfs klassieke opera te zien als een verfilming - inclusief muziek - van een klassiek literair werk? In een voorportaal zou je de relatie tussen opera en literatuur kunnen zien.
Opera's blijven tegen alle intuïtie in, erg actueel. Hoe komt dat? Wanneer ik het nieuws lees, zie ik:
- Vasily Petrenko: ‘Poetin en Gergjev verdienen het niet om op dezelfde pagina te staan als Moessorgski en Poesjkin’. Russische maestro laat Concertgebouworkest ruig spelen: ‘Je moet wodka en paardenmest kunnen ruiken’ Vasily Petrenko sprak zich uit tegen de oorlog in Oekraïne. Het had grote persoonlijke gevolgen voor hem. In Amsterdam dirigeert hij Boris Godoenov, de opera over een Russische leider die ook over lijken gaat. https://www.trouw.nl/cultuur-media/russische-maestro-laat-concertgebouworkest-ruig-spelen-je-moet-wodka-en-paardenmest-kunnen-ruiken~b56d337f/
- Holland Festival ‘Huil, huil om het Russische volk.’ De Nationale Opera besluit het seizoen met ‘Boris Godoenov’ van de Russische componist Moessorgski. Regisseur Kirill Serebrennikov en dirigent Vasily Petrenko werpen de vraag op wat je als individueel burger moet doen om ‘de duisternis’ te voorkomen. ... Afgelopen vrijdag kwam alles voor het eerst samen: solisten, orkest, het enorme koor en het nog grotere decor. Een man met een roze petje gaat ervoor staan en zegt: „Het is altijd al mijn droom geweest om deze opera te regisseren. Deze uitvoering is niet bedoeld om Rusland in het verleden te laten zien. Dit is Rusland in de toekomst.” (https://www.nrc.nl/nieuws/2025/06/04/winter-is-coming-in-de-opera-boris-godoenov-die-volgens-de-makers-evenzeer-over-het-verleden-als-over-de-toekomst-van-rusland-gaat-a4895714)
- Hoe de opera ‘Wozzeck’ van ‘ethisch bedorven’ veranderde in het 20ste-eeuwse meesterwerk over een antiheld (NRC) - [Wozzeck is een opera in drie bedrijven van Alban Berg, gebaseerd op het onvoltooide drama Woyzeck van Georg Büchner. Het wordt vaak gezien als een hoogtepunt van de expressionistische opera. De opera werd voltooid in 1921 en voor het eerst opgevoerd in 1925 (wikipedia)]
- Of... De opera Villi van Puccini over Wraakzuchtige bosgeesten (de Vk), wat een uitwerking is van het verhaal van Jean-Baptiste Alphonse Karr - Frans criticus, journalist, en schrijver (1808-1890)
De mythe van Orpheus
"Opera is een universele taal. Het overstijgt de barrières van tijd, cultuur en taal. Het raakt menselijke emoties. Het zorgt ervoor dat ze hun donkerste duisternis bereiken en herboren worden, weer boven water komen en het licht aanraken. “De akkoorden van Orpheus. Essay on Opera Myths” (2024), van de dichter, essayist en vertaler Jacobo Cortines (1946), is een monumentaal werk waarin de auteur een diepgaande en erudiete lezing van het operagenre uitvoert vanuit een onconventioneel perspectief: de analyse van de mythen die de belangrijkste opera's uit de geschiedenis hebben geïnspireerd. ...
De centrale as van dit werk is de mythe van Orpheus – die Cortines diepgaand analyseert – de legendarische dichter en muzikant die volgens de Griekse mythologie de goden wist te betoveren met de kracht van zijn lier en afdaalde naar de onderwereld om ze te redden zijn geliefde Eurydice. Orpheus is zonder twijfel een van de vruchtbaarste mythen van de westerse cultuur, en zijn figuur heeft vanaf het begin een beslissende invloed gehad op de geschiedenis van de opera. Deze mythe heeft voor componisten als symbolische matrix gediend om universele thema's als liefde, verlies, dood en de transcendentie van kunst te onderzoeken. Het is geen toeval dat Monteverdi's eerste grote opera – die in zijn geheel wordt beschouwd als de eerste opera na Peri's “Dafne” en “Eurídice” – “L’Orfeo” (1607) is. “De versies die zowel in de Middeleeuwen als in de Renaissance en de Barok de grootste projectie hadden, waren die van Vergilius en Ovidius, die, hoewel verschillend van elkaar, de basis vormen van melodramatische relaties [...]. Zowel bij Vergilius als bij Ovidius is het karakter van Orpheus de representatie van de kracht van de muziek, die in staat is te bereiken wat geen enkele andere kracht kan bereiken: het domineren van de wereld van de levenden en de doden”, schrijft Cortines. Vanaf het begin, via Boethius, Boccaccio en Petrarca, duikt de schrijver in deze mythe om uiteindelijk aan te tonen dat “de heidense mythe werd getransformeerd en geconsolideerd als een christelijke allegorie. Monteverdi's “Orfeo” betekende de triomf van de Contrareformatie.”
Literatuur en opera: een vruchtbare dialoog / Cortines stopt niet alleen bij het begin van het lyrische genre. Door het hele boek heen geeft hij een gedetailleerde analyse van enkele van de meest representatieve opera's, waarbij hij de centrale rol benadrukt die mythen spelen in de ontwikkeling van hun plots. De auteur onderzoekt zorgvuldig werken van componisten zo divers als Mozart, Donizetti, Bizet, Stravinsky en Alban Berg, en laat zien hoe deze makers hun toevlucht namen tot klassieke en literaire mythen om hun verhalen te construeren.
In het geval van ‘Don Giovanni’ (1787) van Mozart benadrukt Cortines de invloed van de mythe van Don Juan, een personage dat rebellie tegen de morele en sociale orde belichaamt, en wiens uiteindelijke straf het idee van tragische en onvermijdelijke bestemming. De analyse van de auteur belicht de psychologische en filosofische complexiteit van dit meesterwerk en onderzoekt hoe Mozart de mythe niet alleen gebruikt als verhalend voertuig, maar ook als reflectie op de menselijke conditie. “Don Juan had in snelle achtlettergrepen gesproken, in zwaar Alexandrijns, in proza; "Hij had gekozen voor improvisatie en gebruik gemaakt van pantomime en dans, maar opera was de ideale ruimte om zijn demonische macht, zijn spel en zijn catastrofe, zijn verheerlijking en veroordeling tot uitdrukking te brengen."
Even fascinerend is de behandeling in het boek van Bizets “Carmen” (1875). Hoewel niet direct gebaseerd op een klassieke mythe, benadrukt Cortines hoe het werk mythische archetypen van de femme fatale, gepassioneerde en destructieve liefde weerspiegelt, elementen die resoneren in mythologische verhalen van figuren als Medea of Helen. Carmen past met haar minachting voor sociale conventies en het tragische einde ervan in de traditie van mythen over transgressie en fataliteit, waardoor de auteur deze opera kan verbinden met een universeel verhaal over macht en lotsbestemming. Verder legt hij uit dat Carmen weinig met het verhaal van Mérimée te maken heeft. Zijn vrouw sterft in radicaal isolement, in Córdoba, en wordt begraven in het bos, de plaats waar mensen die verband hielden met de esoterie werden begraven. “Maar het personage dat daar [in Mériméé’s “Revue des Deux Mondes”] voor het eerst werd geformuleerd, is te extreem, meer vanwege de schaduwen dan vanwege de lichten – in ieder geval Luciferiaans – om een symbool van vrouwelijke vrijheid te worden, wat het ook is. een van de meest geclaimde waarden van onze tijd”, schrijft Cortines. Bizets Carmen sterft aan de deur van de Maestranza, met alle pracht en praal van de stierenvechtwereld.
Uit de Grieks-Latijnse klassiekers van Ovidius en Vergilius langs Shakespeare, Goethe of Walter Scott, nodigt de auteur ons uit voor een reis door de universele literatuur, waarbij hij benadrukt hoe de grote literaire verhalen het operarepertoire hebben gevoed. Deze aanpak versterkt het idee van opera als hybride genre, waarbij muziek en woorden samensmelten tot een totale artistieke ervaring. De analyse van Cortines stelt ons dus in staat de werken van Donizetti of Verdi beter te begrijpen. Of het gaat bijvoorbeeld over de interpretatie die Rossini en zijn librettist Ferreti maken van ‘Assepoester’ in hun opera ‘La Cenerentola’ (1817), waardoor het klassieke sprookje wordt getransformeerd in een werk rijk aan nuances en subtiliteiten. In tegenstelling tot de meer populaire versie elimineert Rossini magische elementen, zoals de feeënmoeder of het glazen muiltje, en concentreert het verhaal zich op menselijke emoties en deugden. Cortines benadrukt hoe deze opera het verhaal verandert in een fabel van verlossing en gerechtigheid, waarin de vriendelijkheid en vindingrijkheid van de hoofdpersoon zegevieren over de onderdrukking. “Dit proces van het wegnemen van het magische element, inherent aan het sprookje, was een vereiste van de nieuwe tijd die voortkwam uit de rationalistische mentaliteit van de Verlichting, die niet langer zijn toevlucht hoefde te nemen tot bovennatuurlijke wezens, feeën, tovenaars, ogers, heksen , enz., om een verhaal met een happy end te rechtvaardigen, in dit geval de triomf van de goedheid, na vernedering en bestraffing te hebben ondergaan.”
Zo viert ‘The Chords of Orpheus’ niet alleen operakunst, maar benadert deze ook vanuit een kritisch en cultureel rijk perspectief. Jacobo Cortines slaagt erin een fascinerende dialoog te weven tussen muziek, mythen en literatuur, en biedt een werk dat zowel een eerbetoon is aan het genre als een reflectie op de diepste bronnen ervan."
Woorden die veel in het boek terugkeren zijn, oa:
- Shakespeare, Córdoba
- Jacobo Cortines
- Lebrija, Fórcola
- José Luis Téllez
- Monteverdi
- Virgilio
- Ovidio
- Boecio, Boccaccio
- Petrarca
- Mozart, Donizetti
- Bizet
- Stravinsky
- Alban Berg, Don Giovanni
- Don Juan
- Mérimée, Maestranza
- Goethe
- Walter Scott, Verdi
- Rossini
- Ferreti, Cenicienta
- La Cenerentola
Opera ‘Boris Godoenov’ verliest zijn boodschap over de (on)macht van de massa in een massa ideeën Volgens regisseur Kirill Serebrennikov is zijn Boris Godoenov geen simpele anti-Poetinshow. Het is vooral geen simpele show.Boris Godoenov: de Russische heerser die het volk lijkt te paaien, maar hen vooral klein houdt. De tsaar die in eigenbelang handelt om zo lang mogelijk autoritair aan de macht te blijven. U hoeft geen geopolitiek expert te zijn om de vertaalslag van de zeventiende-eeuwse ‘Tijd der Troebelen’ naar de eveneens getroebleerde tijden van vandaag te snappen. Regisseur... plaatst zijn interpretatie van Moessorgski’s opera in een Oostblok-blok, een indrukwekkend groots betonnen decor waar veel verhalen zich tegelijkertijd afspelen in de beklemmend kleine ruimtes. Flatlife in een Sovjetesthetiek.Vasily Petrenko, op de bok voor het Concertgebouworkest, weet de radeloosheid en de benepenheid van die setting fantastisch in de muziek te verklanken. Slechts zelden laat hij zich verleiden tot overdadig folkloristisch bombast. Hij speelt het op de finesses van de muziek, de subtiele versieringen, de verdoken melodielijnen. Bovenal is dit een vertolking die de stemmen laat schitteren, met solisten ..., en vooral met een groots koor, dat hier als onder de knoet gehouden Russisch volk de eigenlijke hoofdrol krijgt.Serebrennikovs enscenering kan minder overtuigen. Al snel is het eerste wauweffect van dat gigantische gebouw achter de rug en blijf je als toeschouwer vooral verward achter. ...Zeker na de pauze wordt deze voorstelling helemaal stuurloos. De vaak geschrapte Rangoni-scène had hier ook op het kapblok gemogen. Plots plaatst Serebrennikov de handeling daar op een filmset en krijgt dit verhaal even een dwaze, ironisch-komische insteek. Voor wie nog niet doorheeft dat deze opera het heden verbeeldt, worden ook de Verenigde Staten erbij gesleurd – zij zijn de Poolse onruststokers die in het origineel het Russische gezag uitdagen, volgt u nog? In de laatste akte gebruikt de regisseur dan weer houtsneden om religieuze tableaus te verbeelden. Het is allemaal allerminst lelijk, maar wel compleet onleesbaar.Het is jammer dat Serebrennikovs interpretatie zo totaal ondergesneeuwd raakt in dit teveel aan ideeën. Er zat potentieel in zijn betoog over de macht en onmacht van de massa, in zijn ode aan zijn gecompliceerde vaderland. De extra stukken theatertekst voor het personage Joerodivy – door de regisseur geïnterpreteerd als een dissident – wisten bij momenten het geweten wakker te schudden. Maar in alle overdaad voelt zijn discours vooral karikaturaal (https://www.standaard.be/media-en-cultuur/opera-boris-godoenov-verliest-zijn-boodschap-over-de-onmacht-van-de-massa-in-een-massa-ideeen/71274832.html)
Reacties