The strange order of things (Antonio Damasio)

Sommige onderzoekers gaan al schrijvend meer de diepte in, anderen verbreden hun werkgebied. Een voorbeeld van de eerste is de zelf uitgeroepen scholar Nassim Taleb (een groot schrijver en verschrikkelijk mens denk ik soms), wiens boeken verticaal de grond in graven. Antonio Damasio - een neurowetenschapper - lijkt meer de andere weg op te gaan, hij verdiept, maar verbreedt vooral met The Strange order of Things (ondertitel: leven, gevoel en de totstandkoming van culturen). Zelfs zo dat zijn onderzoek van de hersenen de basis vormt hoe culturen zich ontwikkelen. Dat is een redelijk grote stap.  

In de vergissing van Descartes schrijft hij over de emotie en de ratio van het menselijk brein. Dat doet hij minutieus, te beginnen met een volledig deel over een aantal praktijkgevallen. Daarin staat een ongeluk centraal van een iemand die daarmee hersenschade opdoet. Aan de hand daarvan onderzoekt de hersenspecialist welke hersenfunctie wel en welke niet werken en wat dit betekent voor het verdere functioneren van de patiënt. In dit boek legt hij de basis neer voor zijn verdere theoretische ontwikkeling, namelijk dat gevoel en emotie twee verschillende dingen zijn. Hij gaat in op primaire emoties, en legt uit dat een menselijk wezen niet noodzakelijk geboren wordt met de angst voor "beren of roofvogels," maar wel dat emoties voortkomen uit onze reactie op een stimulans vanuit de omgeving. Verschillende delen van onze brein komen daarbij ter sprake. Zo bestaan er ook secundaire emoties en die hebben betrekking op gebeurtenissen waar we eerst even over na moeten denken (bv het herkennen van iemand). De anatomie van emoties is gedetailleerd tot op verschillende zenuwen zoals die in ons gezicht waarbij we bij de ene wel en de andere geen controle over hebben.

Bij gevoel (in meest elementaire vorm van emoties of van een emotioneel stadium) gaat het om een perceptie van een status van een lichaam- of lichaamsonderdeel, zoals bij het gevoel van bedroefdheid. Gevoelens zijn er in gradaties zoals de eerder genoemde gevoelens die emoties hebben opgewekt, tot fundamentele gevoelens; zoals het gevoel van in leven te zijn.

In het gelijk van Spinoza breidt hij deze theorie uit. De ondertitel heet nu, genot, verdriet en het voelende brein. Een belangrijk begrip waar Spinoza bekend om geworden is - conatus - bespreekt hij in dit werk. Namelijk dat puur uit levensbehoud organismen de kracht ontwikkelen om zich te verbeteren. Elk ding, zal gegeven zijn eigen kracht, het mogelijk doen om zich zelf te overleven.

Dit is daarbij de brug naar zijn laatste boek, waar hij zowel dieper als breder gezocht heeft.

Spinoza als ook Descartes komen terug als protagonisten in dit nieuwe werk, maar de materie en de context verdiept en verbreedt zich. Allereerst introduceert hij een begrip dat niet in de andere twee boeken expliciet voorkomt en dat betreft: homeostase. Homeostase is de basis van waaruit hij verder werkt. Impliciet komt dit begrip al bij "Spinoza" voor met heet dan regulering van het leven. Homeostase refereert aan een fundamentele verzameling van processen die zich in het hart van het leven bevinden.

Een enkele zin kan een boek redden. Net zoals je een krant koopt en waardeert voor dat ene artikel dat de hele aanschafprijs terugverdient. En in dit boek van Damasio heb ik zo'n zin gevonden. Maar daarvoor moet je wel een heel arsenaal aan termen en theorieën doorspitten, voordat je de schat kan opgraven.

Het begint met meer termen uit de geneeskunde. Homeostase is (in mijn vertaling) ... als een machtige regel - die niet gestoord door reflectie of expressie, ervoor zorgt dat een willekeurig levend organisme, klein of groot, weerstand kan bieden [aan de omgeving] als ook kan zegevieren. Voor wat betreft weerstand bieden is het eenvoudig; het "produceert" overleving en doet dat zonder enige referentie dan wel eerbetoon aan de evolutie.
Voor het bereiken van successen (zegevieren) ligt het wat genuanceerder want dan gaat het niet om het enkel reguleren van het leven om te overleven , maar ook dat het bijdraagt aan welvaart, de projectie van een leven richting de toekomst van zichzelf dan wel van de (menselijke) soort.
... Gevoelens spelen hierbij (al) een rol als agenten, waardoor deze regulering zich kan voortzetten, op en manier dat negatieve gevoelens naar een onvolkomen homeostase en bij positieve gevoelens drukken ze een niveau van homeostase uit die voordelen kan opleveren. Gevoelens zijn subjectieve ervaringen in het vitale levensstadium van de geest ...
De onderzoeker betreurt het dat het fenomeen van gevoelens in de geschiedenis van cultuur weggelaten werd of tegenwoordig nog te weinig wordt meegenomen in onderzoeken.

De tweede (echte) vernieuwing in het boek is de focusverbreding weg van het brein richting micro-organismen, zoals bacteriën. Deze laten namelijk al intelligent gedrag zien dat we ook in onze cultuur tegenkomen. Het gaat in eerste instantie om processen als samenwerken en wedijveren als ook om het samen-groeperen versus het zich afzonderen. Dit laatste fenomeen komt voor bij bacteriën wanneer deze in een omgeving leeft waarin voldoende voedsel aanwezig is en ieder dus zijn eigen gang kan gaan en de ruimte kan nemen. Wanneer het voedsel schaars wordt nemen de eencellige wezens een coöperatieve vorm aan; samenwerken wordt noodzaak.

Ook herkennen de bacteriën een idee als familieband, ze herkennen naasten die gelieerd zijn aan zichzelf door de segregatie van "stoffen" (de echte verklaring gaat een stuk dieper). En op een soortgelijke manier herkennen ze buitenstaanders waarmee ze moeten rivaliseren, dan wel om middelen te veroveren dan wel om een gebied te bewaken.
Deze bacteriën hadden (en hebben) geen gevoel. Dat kwam pas op gang toen organismen ontstonden met zenuwstelsels (en veel recenter zijn dan het leven van bacteriën, zo'n 600 miljoen jaar geleden). Deze ontwikkeling van een (centraal) zenuwstelsel zorgde er geleidelijk voor dat de organismen een proces van multidimensionele cartografie konden opstellen om hun omgeving in kaart te brengen. Dit gebeurde aanvankelijk door de ontwikkeling van bepaalde sensor-capaciteiten, die uiteindelijk uitmonden in tact, smaak, reuk, gehoor, en zicht.

De essentie van deze ontwikkeling en de stelling van Damasio is dat de geest geformeerd werd door de interactie van het zenuwstelsel en het organisme (of de rest van de organen). De zenuwstelsel zorgt zelf niet voor een geest, maar biedt een noodzakelijke samenwerking met de rest van het organisme.
Hier gaat hij dus in tegen de heersende traditie waarin de hersenen de enige oorsprong zijn van de geest.

Het ontstaan van gevoel komt veel later dan het ontstaan van homeostase, maar de voorganger van gevoelens bestonden al wel veel eerder en bestaan uit apparaten waarmee organismen zoals bacteriën hun leven kunnen reguleren.
Dat socio-culturele processen te verklaren zijn door biologische fenomenen betekent niet dat de huidige maatschappij zich volledig laat verklaren door biologische processen. Er is wel degelijk een ontwikkeling in ons gedrag die complexer is dan biologische homeostatische wetten alleen.

Het tweede deel gaat in op de "assemblage" van de culturele geest. Beelden zijn hierbij essentieel, zowel die voor de externe wereld als voor onze interne wereld, voor de constructie van herinneringen als ook voor de transformatie van deze richting taal.
De kennis van de eerdere boeken Over Descartes en Spinoza komen in dit deel opnieuw en in meer detail aan de orde: het verschil tussen en het belang van emoties (dat wat te maken heeft met beweging) en gevoel (dat wat te maken heeft met de ervaring).
De verdieping zit er onder andere in dat onze hersenen niet zomaar gelaagd zijn in oude en nieuw geëvolueerde onderdelen (zoals old-school-concepten als het reptielenbrein of het zoogdierbrein) maar dat de anatomie afhankelijk van hun functie verschillend evolueerde. Een voorbeeld hiervan zijn (delen van) zenuwen-cellen waarvan sommigen wel en anderen niet geïsoleerd zijn via myeline. De reden hiervan is dat deze type cellen die isolerend werken ook andere functies opnemen die de stelling staven dat hersenen in dienst staan van het lichaam en de rest van de organen en dus niet als een centrale computer opereren. Deze stelling werkt dus verder dan die van "Spinoza" waarin de hersenen nog the feeling brain genoemd werden.
Ook het bewustzijn komt in dit deel ter sprake en daarvoor heeft hij een eenvoudige definitie: bewustzijn is perceptie (de emoties vanuit de sensoren) en subjectiviteit (welke ervaring het bij ons oproept).

Deel drie gaat dan in op ons "culturele brein". Het probleem is dat hier aangekomen, het boek al bijna voor  driekwart af is, en dus nabij het einde. En dan moet er nog een hele wereld beschreven worden...
Gelukkig is er al veel gedaan op dat vlak, zoals het legaat van Darwin, of het sociaal Darwinisme, die een vergelijking maakt van de biologie in de natuur op de (kapitalistische) samenleving: de sterkste overleeft. Maar ook Freud komt te pas, en niet onterecht want hij is misschien wel de eerste psycholoog/arts die begon over cultuur na te denken. Via footnotes wijkt de schrijver uit naar eerder studies over biologie in cultuurprocessen waaronder het werk van C.P. Snow, 

• die meende dat de opsplitsing van menswetenschappen and exacte wetenschappen er juist voor gezorgd heeft dat de problemen van onze wereld niet opgelost worden.

Voor de biologie van cultuurprocessen is dan al het nodige aan bod gekomen, zoals de werking van eenvoudige organismen: zoals competitie, coöperatie, de eenvoudige emoties, de collectieve productie van middelen (zoals het bouwen van een membraan om indringers buiten (de groep) te houden, etc, etc.
Zover is er niets nieuws, behalve dat Damasio hier een belangrijke factor aan toevoegt, het gevoel: Het gevoel speelt als beslissende agent de scheidsrechter bij het onderhandelen: Alles in onze cultuur moet onderhandeld worden door gevoelens. De mening van Damasio is dan ook dat men teveel waarde hecht aan rationaliteit en wetenschap. Die zijn belangrijk maar het is uiteindelijk ons gevoel die richting gevend is in de cultuur. Een boodschap die heel wat verklaart in de tijd waarin we nu leven.
Dat is dus die centrale zin, die in herhaling en in het Engels luidt:
Everything in culture needs to be negotiated by feelings.

Laat dat maar op je inwerken in deze tijd van social media.

Maar verder..., hoe komt het nog dat er bijv. ... geweld is en zoveel dingen fout gaan, hoe zit het met religie? Er zijn vele vragen waar de theorie van de biologische regulering niet helemaal lijkt aan te slaan. Al voor de religie, Damasio geeft daar het voorbeeld van het Boeddhisme dat draait om het vermijden van pijn door ons minder bloot te stellen aan de geneugten van de wil. Over de emotie boosheid schrijft hij dat dit geen emotie is die zorgt voor overlevering, verdriet heeft veel meer positief effect. En het meest tot uitdrukking waar gevoel of emotie de cultuur bepalen is wel door het menselijke lichaam zelf, in de vorm van de handen (meer dan de voeten). Het zijn de emoties die handen aan het werk zetten en tot kunst maar helaas ook tot destructie kunnen leiden.
De geneeskunde begon met het vinden van een oplossing tegen pijn (pijn versus genot - een relatie die al bekend is en eerder gebruikt werd) en de angst voor Algoritmes is volgens de schrijver veelal onterecht omdat Robots wel mensen kunnen bijstaan, maar zeker nog niet vervangen.

Dat betekent niet dat de huidige crisis een kwestie van biologie is. Kennis van biologie, schrijft Damasio, kan ons verder helpen door cultuur te verbinden met vitale levensprocessen. Bovendien zal de rijkdom en creativiteit bij/van culturele processen niet teniet gedaan worden en als laatste betekent niet dat wat wij mensen delen met andere levende wezens niet onze culturele ontwikkeling niet vele malen complexer kan zijn.
Maar omgekeerd is het wel zo vreemd - the strange order of things, dat 100 miljoen jaar geleden eenvoudige wezens als zulke complexe gedragingen vertoonde die we als cultuur kunnen opvatten.

Een mooi verhaal en een mooi boek, ondanks dat je de nodige energie moet steken om in het medisch doorspekte jargon niet de rode draad te verliezen. De vele toepassingen zie ik ook. Bijvoorbeeld de huidige centralisatiepolitiek ook binnen bedrijven waarin het hoofdkantoor alles bepaalt (regelt) zonder rekening te houden met de eisen van decentrale of lokale organen. Denken en voelen is één.

Er is ook een nadeel. Dat begint met het feit waarop ik al wees dat drie-kwart van het boek een inleidende theorie biedt, als voorportaal van waar het in feite over moet gaan: wat is cultuur en wat zijn de culturele problemen waarmee we worstelen in onze tijd? Door zolang over een theorie te schrijven, vergeet je als lezer wat de bedoeling moet zijn, namelijk wat doen we met ons allen, en gaat dat de goede kant op of juist niet. Dat levende wezens zichzelf in leven kunnen houden en zelfs kunnen groeien in welvaart betekent nog niet dat het wel goed komt. Vooral de klimaatdiscussie mis ik in het geheel. Of onderdelen van de biologie die niet aansluiten op de theorie. Zoals het gijzelen van het brein door emoties, waardoor het denken uitgeschakeld wordt (of is dat nu ook old-school?) ook.

Voor veel mensen is de visie van het boek wellicht nieuw, maar het is niet uniek en zeker niet origineel. Bijna dertig jaar geleden was er al een filosoof - Arnold Cornelis - die een hele theorie uitschreef over De logica van het gevoel. Dat was een echt meesterwerk.

--
2012/09/emoties-in-cultuur (de logica van het gevoel)

--

Meer over de gezonde werking van vetten om Myeline in het lichaam te verstevigen, staat in het boek Head Strong (Dave Asprey), the bullet proof plan to boost brainpower.