Hoop zonder optimisme (Eagleton)
Een enkele notie van hoop voor meer dan een paar regels terwijl de lezer wordt doorgenomen een groot aantal gefragmenteerde pogingen om licht in het heden te onderscheiden door middel van kunst, theologie, filosofie en politiek. De reikwijdte van het boek is enorm, variërend van de oude Grieken tot de Stoïcijnen, Thomas van Aquino, Marx, Kierkegaard, Benjamin en Bloch.
Te midden van Eagletons kritiek op degenen die onze grootste reden vinden om te hopen... een niet-gerealiseerde toekomst of een humanistisch project van zelfrealisatie komt een diepere betekenis van wat het betekent om te hopen, een die voortkomt uit een heldere visie en niet gratis komt. In die zin is Hoop zonder Optimisme een verontrustend boek. Het dwingt de lezer om de verstrooide wrakstukken van het verleden onder ogen te zien om een hoop gebaseerd op de erkenning dat, hoewel de geschiedenis inderdaad een slachthuis is, dingen kunnen anders zijn dan ze zijn.
... In het eerste hoofdstuk, 'De banaliteit van het optimisme', stelt Eagleton ... erop uit om de verbinding tussen hoop en wensdenken te verbreken door te laten zien dat optimisme, net als pessimisme, uiteindelijk een vorm van 'fatalisme' is. Men kiest er niet voor om een optimist te zijn, maar is eerder "geketend" aan opgewektheid als een slaaf van de zijn roeispaan. Er is geen ruimte voor een gesprek of onenigheid met de realist, iemand die ziet de geschiedenis zoals die is: een zich ontvouwend wrak van de beschaving bezaaid met vluchtige momenten van goedheid. Optimisten zijn conservatieven, informeert Eagleton ons, omdat “hun vertrouwen in een goedaardige toekomst is geworteld in hun vertrouwen in de essentiële degelijkheid van het heden”. (Echter, twee pagina's later stelt Eagleton dat het "liberalen" zijn die neigen naar het eerste [optimisme], terwijl conservatieven naar het laatste neigen [pessimisme].") Somberheid en ontevredenheid zijn veel krachtiger aansporingen om te hervormen, hij betoogt, voor „authentieke hoop . . . moet worden onderbouwd met redenen”. Toch zijn er genoeg progressieven die denken dat optimisme rationeel kan zijn.
Neem bijvoorbeeld Matt Ridley's The Rational Optimist, die een gezond “vertrouwen” in het vermogen van kapitalistische markten om de omstandigheden van mensen te laten opbloeien. Eagleton wil aantonen dat “de leerstelling van vooruitgang [hoop] tot een objectieve werkelijkheid leidt”. Hij valt Ridleys The Rational Optimist meedogenloos aan als een hedendaagse theodicee, een tekst die de dwarslaesie koeltjes informeert dat hij het leven van de zonnige kant zou moeten zien, want zijn verwondingen hadden erger kunnen zijn.
Ridley ziet niet alleen hoe schadelijk het verleden is verweven met het heden, maar ook hoe het ons kostbare middelen kan verschaffen voor een meer veelbelovende toekomstige leeftijd”. Het is hoogmoed die ons bedreigt, beweert Eagleton, "niet alleen achterlijkheid”. Hoop hoeft niet gepaard te gaan met optimisme. Als Benjamin's revolutionaire historische methode ons heeft laten zien, is het “het verleden dat ons verschaft” met de middelen van de hoop”.
In hoofdstuk 2, "Wat is hoop?", onderzoekt Eagleton de politieke dimensie van hoop om enerzijds het vermoeden van hoop van hedendaags links te weerleggen hand en aan de andere kant de hang naar hoop van rechts. Schopenhauer, Nietzsche en Freud hebben aangetoond dat links in het verleden maar al te snel naar het verleden wendt als het slechts een proloog is op een toekomst waarin onze verlangens werkelijk worden vervuld. Zo'n hoop is “doorweven met vals bewustzijn”, want het wordt te gemakkelijk gewonnen. Deze these zet Eagletons aanhoudende kritiek op Ernst Blochs The Principle of Hope in hoofdstuk 3, die een onverslaanbare hoop schetst die gescheiden is van de rede. Bloch "afwezige" werkelijkheid uit zichzelf”, niet inziend dat de taak van linkse kritiek juist is:
om "het verleden op te graven omwille van een geëmancipeerde toekomst" . Terwijl de linker probeert te breken met het verleden, het recht vindt er te gemakkelijk een verlossing in beweging in de richting van verbetering van de mensheid.
In het laatste hoofdstuk, 'Hoop tegen Hoop', stelt Eagleton dat hoop nodig is niet verlaten worden. Pessimisme is tenslotte net zo goedkoop als optimisme. In dit laatste deel komen de onderdelen van Eagletons studie samen rond een minimale opvatting van hoop die kan worden “gered, ontdaan van garanties, van een algemene” ontbinding” . Zo'n hoop wordt geïllustreerd in de tragedie, die oude poging om een taal te vinden die geschikt is voor het wrak van de geschiedenis. Net als het christelijke verhaal van opstanding door kruisiging, plukt de tragedie ‘haar veerkracht uit een openheid voor de mogelijkheid van een regelrechte ramp”, en is dus “zo ver verwijderd van” optimisme als je je maar kunt voorstellen' . Eagleton sluit af met een beklijvende lezing van King Lear om te laten zien dat hoewel er geen redding is in de menselijke natuur, zelf blijft de mensheid “gastvrij voor haar eigen zelftranscendentie” . Kunst is in dit opzicht exemplarisch, want het laat zien dat "de natuur de middelen verschaft voor haar" eigen transformatie.” Door middel van kunst sublimeert taal het verdriet van de historische ervaring in een sfeer die bewoonbaar is voor het menselijk leven. Politiek kan een andere vorm zijn van sublimatie op voorwaarde dat het eerlijk is tegen het historische wrak op die het noodzakelijkerwijs bouwt. Zo'n hoop is een hoop 'die kan wankelen', een hoop gesmeed in 'angst' en beven”. Maar zoals Lear ons eraan herinnert, is het veel meer dan niets.
Terwijl de breedte van hoop zonder optimisme verfrissend is, is systematiek in wil. Eagleton vertelt ons op verschillende punten dat hoop geen ervaring is, maar eerder: een "structuur van intentionaliteit ingeschreven in een situatie" . Maar wat deze structuur precies is en hoe deze contrasteert met concurrerende theorieën over hoop blijft onduidelijk. Wat Eagleton wil laten zien, is dat hoop geen "eenmalige gebeurtenis" is maar eerder een ‘vorm van leven’. Met andere woorden, het is geen voorbijgaand gevoel dat onderhevig is aan de vervulling van onze persoonlijke verlangens, maar een getransformeerde relatie tot onze geschiedenis die opent de toekomst als een onbekend domein. De lezer blijft echter verlangen naar ken de precieze details van deze structuur en hoe deze de dagelijkse praktijk beïnvloedt.
Dit is vooral duidelijk wanneer Eagleton filosofen te gemakkelijk afwijst die wel systematische beschrijvingen geven van hoe hoop werkt als een structuur van ervaring. Immanuel Kant wordt bijvoorbeeld bekritiseerd omdat hij gelooft dat "niemand kan" wees rechtvaardig zonder op een beloning te hopen”. Deze representatie van Kant is zeker waar. Maar het bredere project van Kant in zijn kritische werk is om die hoop te laten zien regelt de overgang van onze theoretische kennis naar onze praktische roeping, dat wil zeggen, die intentionaliteit zelf vereist een beeld van de natuur die gastvrij is voor vrijheid. Ook al vindt Eagleton Kants verlangen naar rationele bevestiging onsmakelijk, Kants algemene schematisering van de structuur van hoop in opzettelijke actie zou Eagleton kunnen helpen bij het schetsen van een meer systematische beschrijving van hoop als een structureel dimensie van menselijke keuzevrijheid, en dus geen optioneel onderdeel van iemands smaak in politiek of ethiek. Benjamin ondergaat een soortgelijk lot. Hoewel het erop lijkt dat Eagleton's lezing van Benjamin drijft de theoretische benadering van het argument, de verspreide verwijzingen naar Benjamins werk laten de lezer nieuwsgierig om te zien hoe Benjamin kan worden gebruikt om van pessimisme naar hoop te gaan. Benjamins “taaie scepsis” staat in dienst van het welzijn van de mens”, stelt Eagleton, en toch is zijn werk ook “een overdreven reactie op het idee van vooruitgang”. Ik twijfel er niet aan dat deze opvattingen kunnen worden gebracht in een boeiende lezing van Benjamins historisch materialisme, maar Eagleton biedt het (hier) niet aan.
Ik breng deze kritiek alleen naar voren omdat ik vrees dat de volledige kracht van Eagletons belangrijke werk door zowel analytische als continentale filosofen over het hoofd zal worden gezien.
Zowel de hedendaagse analytische als de continentale filosofie neigen naar stilzwijgen over de kwestie van de hoop. Terwijl de analytische filosofie de exacte wetenschappen boven en tegen het stekelige postmarxistische erfgoed van de praktische, continentale filosofie laat een ongemakkelijke stilte achter als het gaat om het funderen van onze verwachting in een betere toekomst. Aan de ene kant is kennis het einde van de wetenschap, aan de andere kant is het is kritiek. Men doet denken aan Michael Vater's inleiding tot Schellings Bruno, die erop staat dat zonder de poging om de hoop te redden van binnen een academicus veld onontvankelijk voor het praktische komen we tot “de moreel absurde (hoewel logisch mogelijke) consequentie . . . dat ons begrip en onze actie behoren tot totaal verschillende gebieden, die onze wetenschap en onze zelfkennis eenvoudig samentrekken elkaar, die exacte kennis kan niets te zeggen hebben tegen of over wat het meest is belangrijk.”
Eagleton laat snel zien dat hoop alleen kan opdrogen "wanneer we niet langer wreedheid en onrecht konden beschouwen voor wat ze waren”, dat wil zeggen, toen onze praktische taal wordt afgesloten door technische en retorische verhandelingen. In Vater's woorden, nihilisme is niets anders dan ‘het zwijgen van het intellect over het ethische’.
Eagletons reikwijdte strekt zich uit over de verschillende gebieden van de filosofie om ons te laten zien dat het werk van academisch onderzoek en schrijven altijd de zoektocht is naar integratie, die taal noodzakelijkerwijs omlijst in de wereld als een plaats om voor te vechten en te redden.
Terwijl de diepste reflecties op hoop in de westerse traditie maar al te vaak dienen om de filosoof boven de kudde te verheffen, het succes van Eagleton wordt weergegeven in zijn opwindende respect voor het alledaagse, het onderscheiden van de aanwezigheid van hoop in het normale patronen van leven en zijn. Eagletons nieuwste boek geeft niet zozeer een finale rekening van hoop als een nieuw gesprek openen over hoe we eerlijk en op verantwoorde wijze onderscheiden wat de geschiedenis onthult over de menselijke conditie met behoud van een oprechte openheid voor de toekomst. ... . (Bron: Andrew Cooper, Durham University)
Reacties