Psychologische archetypen: Senex en Puer

EEN

In de Jungiaanse psychologie zijn de Senex en de Puer archetypen die verschillende levensfasen en aspecten van de menselijke psyche vertegenwoordigen. De Senex vertegenwoordigt de oude man, terwijl de Puer de eeuwige jeugd vertegenwoordigt. ... Wat is de betekenis en relevantie van deze archetypen en hoe ze zich verhouden tot persoonlijke groei en ontwikkeling?
Het Senex-archetype wordt geassocieerd met wijsheid, ervaring en het verstrijken van de tijd. Het wordt gerepresenteerd door het beeld van de oude man, die een lang leven heeft gehad en door zijn ervaringen kennis en inzicht heeft verworven. De Senex wordt vaak afgeschilderd als een serieuze en verantwoordelijke figuur die waarde hecht aan traditie, orde en discipline. Hij wordt geassocieerd met eigenschappen zoals geduld, wijsheid en autoriteit.
Het Senex-archetype kan worden gezien als een symbool van het verouderingsproces en de uitdagingen die daarmee gepaard gaan. Naarmate we ouder worden, kunnen we te maken krijgen met fysieke, emotionele en mentale uitdagingen die vereisen dat we ons aanpassen aan nieuwe omstandigheden. De Senex kan ons helpen deze uitdagingen het hoofd te bieden door ons een gevoel van perspectief en wijsheid te geven die met de leeftijd komen.
Tegelijkertijd kan de Senex ook gezien worden als een beperkende kracht die ons kan belemmeren in onze groei en verandering. Wanneer we te veel gehecht raken aan traditie en orde, kunnen we ons verzetten tegen nieuwe ideeën en ervaringen die ons leven kunnen verrijken. We kunnen rigide en inflexibel worden en ons niet kunnen aanpassen aan nieuwe omstandigheden en ideeën.

Het Puer-archetype daarentegen vertegenwoordigt de eeuwige jeugd of het kind in ons. Het wordt geassocieerd met eigenschappen zoals creativiteit, spontaniteit en speelsheid. De Puer wordt vaak afgeschilderd als een zorgeloze en avontuurlijke figuur die waarde hecht aan vrijheid, ontdekking en nieuwigheid.

Het Puer-archetype kan gezien worden als een symbool van de creatieve en speelse geest die in ons huist. Het kan ons inspireren om risico's te nemen, nieuwe dingen te proberen en nieuwe mogelijkheden te verkennen. Het kan ons helpen onze creativiteit en verbeeldingskracht aan te boren en een gevoel van vreugde en enthousiasme in ons leven te brengen.
Tegelijkertijd kan de Puer ook gezien worden als een destructieve kracht die ons op een dwaalspoor kan brengen. Wanneer we te gehecht raken aan nieuwigheid en opwinding, kunnen we onverantwoordelijk en roekeloos worden. We kunnen onze verantwoordelijkheden en verplichtingen verwaarlozen en de verbinding met de realiteit van het leven verliezen.
Zowel de Senex- als de Puer-archetypen vertegenwoordigen verschillende aspecten van de menselijke psyche en kunnen een belangrijke rol spelen in onze persoonlijke groei en ontwikkeling. Door de wijsheid en ervaring van de Senex en de creativiteit en spontaniteit van de Puer te omarmen, kunnen we een balans vinden tussen traditie en innovatie, stabiliteit en verandering, en verantwoordelijkheid en vrijheid...  (bron: https://jungiaanse-therapie.nl/blog/senex-and-puer)

TWEE

Senex Play en Puer Play: Een Jungiaanse interpretatie van de verschillende vormen van recreatie
… in mijn tiende jaar. Mijn onthechting van mezelf en mijn onzekerheid in de wereld als geheel brachten me tot een actie die ik destijds volkomen onbegrijpelijk vond. … Ik sneed nu een klein popje, ongeveer vijf centimeter lang, met een geklede jas, hoge hoed en glimmende zwarte laarzen. Ik kleurde hem zwart met inkt… en stopte hem in het etui, waar ik een bedje voor hem opmaakte. Ik maakte zelfs een jasje voor hem van een stukje wol… Dit alles was een groot geheim. In het geheim nam ik het etui mee naar de verboden zolder boven in het huis… en verborg het met grote voldoening… want niemand mocht het ooit zien!… Jung (1965)
… Ik had geen andere keuze dan… het leven van dat kind weer op te pakken met zijn kinderlijke spelletjes. … Het was een pijnlijk vernederende ervaring om te beseffen dat er niets anders te doen was dan kinderlijke spelletjes spelen…. En ik begon te bouwen: huisjes, een kasteel, een heel dorp... Ik ging elke dag na het middagmaal verder met mijn bouwspel, wanneer het weer het toeliet. Zodra ik klaar was met eten, begon ik te spelen... en als ik 's avonds vroeg genoeg klaar was met mijn werk, ging ik weer verder met bouwen. Tijdens deze activiteit werden mijn gedachten helderder en kon ik de fantasieën vatten waarvan ik de aanwezigheid in mezelf vaag voelde. Jung (1965)
... Ik moest een geloofsbelijdenis in steen afleggen. Dat was het begin van de "Toren", het huis dat ik voor mezelf bouwde in Bollingen... In mijn slaapkamer ben ik alleen... In de loop der jaren heb ik schilderijen op de muren gemaakt en zo al die dingen tot uitdrukking gebracht die me uit de tijd naar afzondering hebben gevoerd... Ik beitelde dit [een Latijns vers van een alchemist] in de steen;... Al snel kwam er iets anders tevoorschijn. Ik begon op de voorkant, in de natuurlijke structuur van de steen, een kleine cirkel te zien, een soort oog, dat me aankeek. Ik beitelde het in de steen en maakte in het midden een kleine homunculus. Dit komt overeen met het 'poppetje' (pupilla) – jijzelf –… Ik wijdde een paar woorden aan hem die in me opkwamen terwijl ik aan het werk was… Op de derde zijde, die naar het meer gericht was, liet ik de steen zelf spreken… Toen de steen klaar was, bekeek ik hem steeds opnieuw, verwonderde ik me erover en vroeg me af wat er achter mijn impuls om hem te bewerken zat. Jung (1965)

Dit essay is ontstaan uit een gesprek dat ik met mijn analyticus had. Ik merkte op hoe ik – zowel bij mezelf als bij mijn studenten – zeer verschillende interpretaties van 'spel' heb aangetroffen. Wat het betekent om te 'herscheppen' is voor de senex niet hetzelfde als voor de puer.
"Senex" en "puer" zijn twee van wat Jung "archetypen" noemde, die hij definieerde als de "archaïsche, oerbeelden" die voortkomen uit het collectieve onderbewustzijn en "gemeenschappelijk zijn aan alle tijden en rassen;..."[4] Net zoals alle mensen ogen en neuzen hebben, ervaren we allemaal een kindertijd (puer) en volwassenheid (senex). Archetypen zijn "gedragspatronen"[5] en ze hebben een intentie.[6] Dat wil zeggen, ze willen aanleiding geven tot bepaalde handelingen of activiteiten. In het geval van de puer is de intentie van het archetype om te spelen. Een kind leert veel over zijn of haar wereld tijdens het spelen en Jung was er stellig van overtuigd dat een goede jeugd een kind tijd zou moeten gunnen voor zorgeloos spelen en ontdekken. Daarentegen is de intentie in het archetype van de senex om verantwoordelijk te zijn. De senex is het energiepatroon in ons dat ons ertoe zou aanzetten om volwassen en verantwoordelijk te handelen.
Senex en puer bestaan langs een continuüm. We hebben elk archetype in ons, maar de verhouding tussen de ene en de andere verschilt van persoon tot persoon. Dit heeft me ertoe gebracht te spreken van het "senex-type" en het "puer-type", wat de overheersing van het ene archetype meer weerspiegelt dan het andere. De persoon die een "senex-type" is, vertoont meer van de gedragingen en eigenschappen van het senex-archetype, terwijl het "puer-type" meer gericht is op het puer-archetype. Laten we de twee typen explicieter definiëren.

Het Senex-type - Senex is het Latijnse woord voor "oude persoon", wat ons de Engelse woorden "senate", "senile" en "senility" oplevert.[8] Merk op dat het niet de negatieve connotatie had die Amerikanen gewoonlijk aan "oud" geven; in feite werd ouderdom in de Romeinse geest vereerd, en de oudere was in de Romeinse cultuur geïnvesteerd met wijsheid en ervaring.

Als type wordt de senex ervaren. Als de senex een voldoende aantal jaren heeft geleefd om een persoonlijke geschiedenis te ontwikkelen, is de kans groter dat hij nuchter is dan een jongere. Realistisch, geaard, stabiel, zuinig, geduldig en tolerant tegenover grenzen. Het senex-type heeft waarschijnlijk een evenwichtig huishoudboekje, een goed beheerd huishouden, een goed functionerende auto, een voorspelbaar schema en een reputatie van betrouwbaarheid.

Volwassenheid, betrouwbaarheid, geaard realisme – dit zijn enkele van de positieve eigenschappen van het senex-type, eigenschappen die alle volwassenen in onze cultuur er goed aan zouden doen te ontwikkelen en te manifesteren. Van ons wordt immers verwacht dat we “volwassen worden”, en een deel van dat groeiproces omvat het activeren van enkele gedragingen van het senex-archetype.

Maar het proces kan overdreven zijn, en dan zien we de negatieve kant van het senex-archetype: rigiditeit en terughoudendheid om te veranderen; weerstand tegen persoonlijke ontwikkeling (omdat die verandering vereist); een pessimistische kijk op het leven; materialisme, mogelijk met hamsteren (als verdediging tegen mogelijk toekomstig gebrek);[10] een depressieve plechtigheid die het moeilijk vindt om te lachen of van komedie te genieten; en een "feestbederver"-houding die elk greintje vreugde uit het leven kan persen. [James HIllman]
Het is duidelijk dat de persoon die zich aan de uiterste senex-kant van het senex-puer-spectrum bevindt, een leven leidt dat uit balans is. Beide archetypen zouden actief in ons leven moeten zijn. We hebben net zoveel toegang tot onze innerlijke puer nodig als tot onze innerlijke senex.

Het Puer-type - Puer is het Latijnse woord voor "kind", wat ons Engelse woorden als "pueriel" en "pueriliteit" oplevert. Onze woordenboeken definiëren "pueriel" als iets "dwaas voor een volwassene om te zeggen of te doen; kinderachtig". Ons gebruik van het woord geeft de veronderstelling weer dat volwassenen zich niet als kinderen zouden moeten gedragen.

Maar de puer is niet geheel negatief. Zolang we jong zijn, is het een belangrijk archetype en de beoogde activiteit – spelen – is hoe we over de wereld leren. Zelfs als we ouder worden, heeft de puer ons veel te bieden. Door bijvoorbeeld verbonden te blijven met onze innerlijke puer, kunnen we jong en vrolijk blijven. Het kan ons helpen optimistisch en enthousiast over het leven te blijven, en fantasierijk en nieuwsgierig naar de wereld. De puer stimuleert onze creativiteit en grilligheid door zijn spontane openheid voor alles wat zich gedurende de dag voordoet. Wanneer boeddhisten spreken over het ontwikkelen van een 'beginnersgeest', verwijzen ze naar de frisse, naïeve kijk van de puer op de werkelijkheid, die de wonderen in het alledaagse kan zien en daarop kan reageren met ontzag en onschuldig plezier. Voor de meeste volwassenen is het een uitdagend proces om deze 'beginnersgeest' terug te vinden.

Net zoals de senex uit balans kan raken, kan de puer dat ook. De volwassene die te veel aan de puerkant van het spectrum leeft, kan zich manifesteren als de verkwistende verkwister die zijn financiën niet kan beheren, altijd rood staat bij de bank, of tot over zijn oren in de schulden zit. Onbegrensd, willoos en terughoudend om zich te binden (vooral aan iets dat naar saaie routine ruikt of volharding en vasthoudendheid vereist), heeft de extreme puer de neiging zich te ergeren aan grenzen, zoekt hij de grenzen op in onvoorzichtig risico nemen en heeft hij moeite om bevrediging uit te stellen. Wat hij wil, wil hij nu – vandaar het onverantwoordelijk omgaan met geld, impulsieve uitgaven en de kans op grote schulden.

De Amerikaanse cultuur moedigt kinderlijkheid aan, met zijn gemakkelijke krediet, consumentisme dat aandringt op onmiddellijke bevrediging en een overvloed aan kinderlijke vermaken: sport (zowel actieve als kijksporten), videogames, films, feesten en een onophoudelijk "nachtleven" bedoeld om het puer "feestbeest" te bevredigen. Zoals je je kunt voorstellen, spreekt dit type spel het senex-type niet aan.

De twee soorten spelen

Ik werd me voor het eerst bewust van het grote verschil tussen senex-spel en puer-spel in gesprekken met mijn droomstudenten. Wanneer het in een reeks dromen leek alsof de psyche de dromer suggereerde dat hij/zij moest spelen, noemde ik dit, en kreeg ik vaak een interessante reactie van het senex-type. Of hij/zij had geen idee wat ik bedoelde, of de dromer verzekerde me dat hij/zij geen tijd had om te spelen. Gezien mijn eigen oriëntatie – meer senex dan puer – begon ik mezelf te observeren en wat 'spelen' voor mij betekende.

Ik ontdekte dat wanneer ik tijd vrijmaakte van mijn werk om te 'spelen', ik mijn speeltijd niet besteedde aan sport, in bars of op feestjes, of aan videogames, films of televisie. Ik interpreteerde 'spelen' eerder als een verandering van tempo, het uitvoeren van een niet-werkgerelateerde activiteit die een tastbaar resultaat opleverde. Ik maakte bijvoorbeeld een jurk, bakte een taart of bouwde een boekenkast. Er was altijd wel iets om te laten zien voor de tijd die ik niet aan mijn werk besteedde.

Daarentegen observeerde ik volwassenen in mijn omgeving die meer aan de puer-kant van het spectrum zaten, en zag dat zij op heel verschillende manieren speelden. De puer doet vaker aan sport of kijkt vaker naar sportevenementen; socialiseert vaker met anderen, gaat vaker uit eten, hangt vaker in bars, geniet vaker van het spreekwoordelijke "happy hour"; gaat vaker naar de bioscoop; geniet vaker van een potje golf of motorrijden. Aan het eind van de dag houdt de puer warme herinneringen over, misschien wat spierpijn, een volle maag, misschien een kater, maar niets tastbaars om de bestede tijd te laten zien.

Het lijkt erop dat dat het senex-type – misschien uit soberheid en soberheid – de behoefte voelt om productief te zijn en zich bezig te houden met wat nuttig is, terwijl het puer-type – misschien uit zijn of haar enthousiasme voor plezier – maximaal wil genieten van elk werkvrij moment. Ik heb geen verklaring voor het verschil in hoe de twee typen spelen, maar het lijkt zeker een realiteit. Ik raad mijn senex-type studenten nu nooit meer aan om te "gaan spelen", zonder uit te leggen wat ik met "spelen" bedoel.

Jungs leven als illustratie

Jung was in de eerste plaats een senex, en daarom had het grootste deel van zijn speeltijd een aards en praktisch tintje. Hij beschilderde muren om zijn gevoelens te uiten. Hij graveerde inscripties in steen om alchemistische ideeën te gedenken. Hij bouwde steden van stenen om helderheid te verkrijgen in een tijd van innerlijke onrust. Hij maakte poppen om de demonen uit zijn jeugd te verdrijven, en hij beitelde stenen om ze te laten spreken. In elk geval van 'spel' dat Jung in zijn memoires noemt, heeft zijn activiteit een doel en een tastbaar resultaat.

Let op hoe hij zich voelde over zijn meer openbare uitoefening van 'spel': vernedering. Jung voelde dat hij geen andere keus had, tijdens zijn intense confrontatie met het onderbewustzijn, dan terug te keren naar zijn kindertijd en 'het leven van dat kind op te pakken...'. Jung merkte op dat het, ondanks alle weerstand en aarzeling, zijn vruchten afwierp: "Dit moment was een keerpunt in mijn lot,... Ik had... alleen de innerlijke zekerheid dat ik op weg was naar het ontdekken van mijn eigen mythe. Want het bouwspel was slechts een begin. Het bracht een stroom fantasieën los die ik later zorgvuldig opschreef..."

Zo kan het ook zijn met anderen onder ons, senex-types: als we onszelf de tijd en vrijheid gunnen om terug te keren naar onze kindertijd, kunnen we onze eigen "keerpunten" ervaren en de mythen ontdekken waarin we leven. Ik heb zeker ontdekt dat als ik mezelf de tijd gun om weg te gaan van mijn bureau om te recreëren te midden van mijn stoffen, houtbewerking of keukengerei, ik met veel meer creativiteit, enthousiasme en een gevoel van vernieuwing kan terugkeren naar mijn schrijf- of cursusvoorbereidingen.

Ik weet niet zeker of het proces voor de puer op dezelfde manier werkt. Het lijkt me dat het voor de puer veel moeilijker is om senex-taken uit te voeren, omdat senex-dingen aanvoelen als werk – iets wat de puer liever vermijdt. De "moeten", "moeten" en "moeten" die met zoveel senex-activiteiten gepaard gaan, hebben de neiging het enthousiasme van de puer te temperen. De bumpersticker van Ben & Jerry's Ice Cream Company vat de mentaliteit van de puer goed samen: "Als het niet leuk is, waarom zou je het dan doen?"

Maar ik vermoed dat Jung ergens op het goede spoor zat met zijn modellering van de balans tussen deze twee belangrijke archetypen. Welke kant we ook op neigen – puer of senex – we doen er goed aan om te streven naar een balans, en zo bevorderen we onze groei en een groter bewustzijn (bron: https://jungiancenter.org/senex-play-and-puer-play-a-jungian-interpretation-of-the-varieties-of-recreation/).