Schizofrenie als multicultureel bijproduct

Tien jaar na verschijnen is het boek over de moord op Theo van Gogh nog zeer actueel. Het was een plezier om te lezen, en vooral voor mij in het Spaans als exotisch Nederlands exportproduct. Ik vraag me af wanneer mensen uit andere culturen dit boek lezen echt begrijpen hoe Nederland in elkaar zit. Maar misschien onderschatten wij Nederlanders we hoe anderen ons kennen. Misschien wel beter dan we ons zelf denken te kennen.

De voor mij grootste ontdekking was te lezen dat een belangrijke basis voor het cultuurprobleem tussen Marokkanen en Nederlanders gewoon tot een ordinair taalprobleem herleid kon worden. Buruma beschrijft duidelijk en herkenbaar dat de Nederlandse humor, ironie door Marokkanen niet begrepen wordt. Het grove taalgebruik van Van Gogh, maar ook de gewone humor waarmee wij geneigd zijn om dingen "weg te lachen:" we lachen om de term geitenneukers, maar met die lach blijft het probleem bestaan. We doen er niets aan om de essentie van het probleem of cultuurverschil bespreekbaar te maken. En terwijl je kan denken dat je een immigratieprobleem niet te serieus moet nemen, doen anderen dat wel.

Terwijl ik dit schrijf bestaat in Nederland als een van de weinige uitzonderingen nog de - "inhumane" - levenslange gevangenisstraf. Inhumaan, zo hoor ik op het nieuws, en er zijn zo'n veertig gevallen die deze levenslange doodstraf uitzitten. Waaronder M. Bouyeri, de moordenaar van Theo.

Ik ken die andere 39 gevallen niet, maar vraag me af of Bouyeri gewoon na twintig- of vijfentwintig jaar vrij moet komen. "De rechter in kwestie had destijds moeite met het uitspreken van deze inhumane straf, maar moest tot uitspraak komen omdat Mohammed geen spijt had en het opnieuw zou doen als hij de kans kreeg." Zo hoor ik op het nieuws. (en als deze wel spijt zou betuigen, zouden we dat dan serieus nemen op basis waarvan hij gewoon weer de maatschappij in zou kunnen komen?)

Maar hoe logisch is dit allemaal. Is het niet (even) ironisch dat Volkert van der Graaf vrij rond loopt terwijl Bouyeri levenslang uitzit? Zou het voor de maatschappij niet beter zijn dat juist Bouyeri ooit vrijgelaten wordt? Want wie neemt nu serieus dat hij het opnieuw zou doen? Wie zou hij dan moeten vermoorden om in een vergelijkbare situatie te komen? Er is geen Theo van Gogh meer en ook geen Pim Fortuyn. En Wilders wordt al voldoende beschermd. Maar zou Bouyeri Zich nog steeds door Allah geroepen voelen?

Dit is natuurlijk het grote probleem van de sociale wetenschappen, je bestudeert iets dat continue in beweging is. De individuele daad van Mohammed is onderdeel van een continue veranderende maatschappij. De wereld van 2004 bestaat niet meer en cultuur verandert ook gradueel en continu.

Dat brengt me tot het andere opvallende stelling in het boek van Buruma: Marokkanen in Nederland neigen in grote mate tot schizofrenie. Dat was een echte openbaring voor me. Vooral Marokkaanse jongens hebben hier last van, diegenen die een Berberse achtergrond hebben en die in een wereld van uitersten leven: het orthodoxe Marokko van god en gebod en het vrije Nederland waar alles mag. In Nederland worden deze jongens vaak gemarginaliseerd en in Marokko in feite ook, nergens voelen ze zich meer thuis...

Of het klopt over de neiging tot schizofrenie, ik weet het niet. Ik vertelde het aan een vriend wat ik gelezen had en vertelde over de inheemse cultuur van de Berbers, waar die schizofrenie vandaan zou kunnen komen.

Wat mij in ieder geval bijblijft is deze relatie: leven in twee verschillende culturen en de kans om schizofrenie te ontwikkelen. Iets om over na te denken en verder te onderzoeken.

Aan het einde van het boek, gaat Ian Buruma in het laatste hoofdstuk - In memoriam - in gesprek met Geert Mak. Deze meent dat religie totaal geen factor is in het cultuurconflict en alles te herleiden is tot de archaïsche rurale cultuur van de in het merendeel Berberse bevolking en het metropolitane leven in de grote stad. Ik herken deze stelling wanneer ik denk aan de boeken over de oorsprong van terrorisme in Baskenland: oude en nieuwe culturen en waarden conflicteren binnen dezelfde bevolkingsgroep.

In hoeverre schizofrenie daar nu een bijproduct van kan zijn blijft een interessante vraag. Mensen die in twee culturen leven, Nederlanders in het buitenland kennen het fenomeen waarschijnlijk, je voelt je soms nergens thuis en weet niet welke regels je moet volgen. Dat is allemaal nog vrij onschuldig en redelijk gezond. Ver verwijderd van een ziekelijke ontwikkeling... 

-- september 2024, is er een biografie van Theo van Gogh, De Bolle. Een recensie hiervan is deze:

"Altijd in de contramine - Een monsterlijk dik boek is het, de levensloop van Theo van Gogh, alleen al door die 686 bladzijden in een stevige hardcover. Biograaf Jaap Cohen werkte er bijna zeven jaar aan.

Zoals verwacht, is de inhoud net zo explosief als het onderwerp. We hebben het over Theo van Gogh, ‘enfant terrible’ pur sang. Hij stond erom bekend dat hij in zijn korte maar heftige leven onbekommerd gebruik maakte van zijn recht op vrije meningsuiting. Hij choqueerde, mepte verbaal om zich heen, treiterde en beledigde mensen tot op het bot. Vrienden maakte hij daar niet mee, vijanden des te meer. Het geeft een goed beeld van zijn karakter. En ook van een tijdsgewricht waarin normen en waarden werden opgerekt en soms ruimschoots werden overschreden.

Theo’s jeugd en schooltijd - ...Theo wordt geboren en groeit op in een welvarende omgeving: een villawijk in Wassenaar. Als Cohen start met zijn interviews, wonen Theo’s ouders er nog: Johan van Gogh en Anneke van Gogh-Vonhoff. Aanvankelijk twijfelt Cohen over de bereidheid van de ouders om hun – en Theo’s – “levensverhaal aan een wildvreemde te vertellen”, wat bij Anneke inderdaad zo lijkt te zijn. Vader Johan is opener naarmate Cohen vaker langskomt, en uiteindelijk werkt Anneke ook mee. Mooi om te lezen is dat Theo’s ouders langzaam ontdooien en er een goed beeld ontstaat van Theo’s jeugd en schooltijd.

Op de lagere school blinkt Theo niet echt uit, en op het voortgezet onderwijs eigenlijk ook niet. Niet briljant dus, maar hij kon goed meekomen – als hij daar zin in had. Ontbrak die zin, dan kwam de rebel in hem boven. Ook noteert Cohen een andere handicap: “Ik schaamde me als rijkeluisjongen.” Die ‘rijkeluisjongen’-achtergrond bleek later ook niet altijd een garantie om ergens binnen te komen. Toen hij bijvoorbeeld jaren later bij het weekblad Vrij Nederland solliciteerde, werd hij niet aangenomen.

Boekenkrant - Zo startte de zoektocht voor Theo naar wat hij zelf eigenlijk wilde. Hij probeerde het met schrijven, met wisselend succes. Toen kwam het maken van films in beeld. Cohen beschrijft de ontstaansgeschiedenis van Luger, die behoorljk succesvol was. Dat smaakte naar meer films, en hoewel Theo er een aantal maakte, viel zijn onbedwingbare neiging tot beledigen en choqueren niet in de smaak bij het grote publiek. De serie interviews die hij ook maakte, werd beter gewaardeerd.

Kwetsende opmerkingen - Zijn focus op het jodendom en de kwetsende opmerkingen die hij in die tijd over de holocaust en de gaskamers debiteerde, joegen daarentegen weer een boel mensen in de gordijnen. Wat over Theo oprijst uit de hele geschiedenis van die tijd, is een merkwaardig mengsel van kwetsbaar talent en een ongecontroleerde onverschilligheid. Die eigenschappen hielpen hem heftige films te maken maar zorgden ook voor afschuw bij diverse bevolkingsgroepen die hij keihard shockeerde. Dat laatste werd hem zoals bekend, fataal. De 26-jarige moslim Mohammed Bouyeri schoot op 2 november 2004 Theo neer in de Linnaeusstraat, sneed vervolgens zijn keel door en liet een dreigbrief achter op zijn lichaam.

Cohen brengt meticuleus de levenswandel van ‘de bolle Gogh’ in beeld: een bron van feiten voor mensen die Theo niet kennen maar wel kennis willen nemen van zijn handel en wandel. En de biografie is natuurlijk een feest van herkenning voor de niet meer zo jongere jongeren die dit alles wel live meegemaakt hebben, maar niet meer alle details paraat hebben. De biografie is recht door zee: het laat de scherpe randen van Theo zien maar toont ook zijn betere kanten" (bron: Nico Voskamp, https://bazarow.com/recensie/de-bolle-van-gogh/)