Isaiah Berlin: A Life (Michael Ignatieff)

Twintigste-eeuwse filosofen in Engeland vallen in twee groepen uiteen. De grotere is degene wiens leden zich bezighouden met het analyseren van de betekenissen van woorden en de manieren waarop we ze gebruiken. Hoewel dit ongetwijfeld een belangrijke onderneming is, is het vaak nogal droog en raakt het niet aan wat echt belangrijk is voor de meeste mensen. Bryan Magee vergelijkt ze in zijn Confessions of a Philosopher met mannen die al hun tijd besteden aan het poetsen van hun bril, maar ze nooit op hun neus zetten om er doorheen naar de wereld te kijken. Deze filosofen hebben de neiging om ons slimheid te leren.

De andere, wat kleinere groep, waartoe Isaiah Berlin behoorde (na te zijn begonnen als lid van de eerste groep), richt zich vooral op de menselijke bekommernissen, op hoe we zouden moeten leven. Ik blijf erbij dat mannen zoals hij ons wijsheid leren. De eerste groep kijkt vaak op hen neer: inderdaad, bij een recensie van het boek van Michael Ignatieff in The Times zegt Anthony Quinton minachtend dat Isaiah Berlin helemaal geen filosoof was 'in academische zin'; dat hij "oppervlakkig" was en "te veel aangetrokken tot de grote wereld".

Isaiah Berlin leefde zeker niet in een ivoren toren; en in de immens aantrekkelijke biografie van Michael Ignatieff kunnen we zijn betrokkenheid bij de grote wereld volgen. Net als veel andere academici werkte hij tijdens de Tweede Wereldoorlog bij de overheid: op het ministerie van Informatie in New York en vervolgens op de Britse ambassade in Washington en (heel kort na de oorlog) op de ambassade in Moskou. Zijn briljante gepraat, zijn innemende persoonlijkheid en (waarom niet?) zijn levenslust in het leggen en cultiveren van contacten zorgden ervoor dat hij overal en zijn hele leven werd ontvangen door een groot aantal politici, zakenlieden en academici. Als toegewijd zionist speelde hij een kleine, maar niet onbelangrijke rol, als tussenpersoon tussen zijn vriend Chaim Weizmann en Amerikaanse politici in de periode waarin de Amerikaanse houding tegenover het streven naar een onafhankelijk Israël vorm kreeg: Weizmann en Ben Gurion, vertegenwoordigers van zeer verschillende opvattingen over hoe de Israëlische onafhankelijkheid het beste kan worden bereikt, vroegen beiden hem om naar Israël te verhuizen en een rol te spelen bij het vormgeven van de ontluikende staat (Weizmann wilde dat hij zijn stafchef werd); maar Berlijn weigerde. Een reden hiervoor was dat hij zich qua temperament ongeschikt voelde voor de intriges, de onderlinge strijd en de brutaliteit die zo'n rol met zich mee zou brengen.

Ignatieff laat herhaaldelijk zien hoe, hoewel Berlijn politieke verplichtingen had – met name jegens het zionisme en het anti-communisme – hij ervoor schrok om in een confronterende positie te worden gebracht. Hij hield er niet van om vijanden te maken; hij hield ervan om te behagen; hij was zich ongemakkelijk bewust van zijn dubbele loyaliteit toen hij voor een Britse regering werkte die onsympathiek was voor zionistische aspiraties. Het lijdt mij geen twijfel dat de filosofie die zich te zijner tijd zou ontwikkelen een sublimatie van zijn psychologie was. Het spreekt voor zich dat dit niet wordt gezegd om zijn filosofie te denigreren: enkele van de grootste prestaties op het gebied van creativiteit zijn gedreven door dit soort persoonlijke behoeften. Men moet de waarde van een filosofie beoordelen aan de hand van de kwaliteit van het eindproduct, niet aan de psychologische oorsprong ervan.

Een van Berlins essays is getiteld ‘The Hedgehog and the Fox’. De vos, zoals een oude Griek ooit zei, weet veel dingen; de egel weet één groot ding. Ignatieff stelt dat Berlin inderdaad veel dingen wist, maar dat hij op zoek was geweest naar dat ene grote ding dat niet alleen zin zou geven aan de spanningen die hij in zichzelf voelde, maar ook aan die welke een onbevooroordeelde persoon moet voelen als hij dat in zo'n veel belangrijke conflicten, of het nu in het persoonlijke leven is, in de geschiedenis van ideeën, in de politiek of in filosofische situaties, er is zoveel te zeggen voor beide kanten. Hij vond dit ene grote ding in de notie van pluralisme.

Pluralisme betekent dat elk individu en elke samenleving moet accepteren dat er nooit één absolute waarde is waaraan andere waarden ondergeschikt moeten worden gemaakt. Er zijn veel waarden in het leven die allemaal respect afdwingen; maar de belangrijkste daarvan – vrijheid, rechtvaardigheid, gelijkheid, verdraagzaamheid, mededogen, loyaliteit – moeten vaak botsen. Neem bijvoorbeeld Vrijheid en Gelijkheid. Beide zijn terecht gewild; maar gelijkheid kan alleen worden bereikt door de vrijheid van handelen in te perken die, indien verleend, ertoe zal leiden dat sommige mensen voorlopen op anderen. En zelfs een enkele waarde, zoals gelijkheid, heeft spanning ingebouwd: zoeken we naar gelijkheid van kansen of gelijkheid van uitkomst? Nogmaals, als we gelijke kansen willen, kan het resultaat ongelijkheid van uitkomst zijn; als we gelijkheid van resultaten willen garanderen, kunnen we niet ook gelijkheid van kansen hebben. Er zijn gevallen waarin onvermijdelijke botsingen van waarden - van loyaliteit of van morele plicht bijvoorbeeld - juist het onderwerp van tragedie zijn.

Berlin was een liberaal en geloofde in een rationele discussie; maar hij dacht dat geen enkele rationele discussie deze waardenconflicten kan oplossen; en voor hem was het zeker geen oplossing om aan één waarde absolute prioriteit te geven tegenover anderen die net zo goed beweren universeel te zijn.

Maakt Berlins volharding dat er geen absolute waarden zijn hem tot een relativist? Hij ontkende dat: relativisme, dacht hij, weigert morele oordelen te vellen tussen verschillende waardesystemen, en beweert vaak dat ze louter sociaal bepaald zijn. Berlin oordeelde wel moreel: hij dacht dat sommige waarden (maar andere niet) universeel zijn. Deze gaan zo diep in ons concept van wat het betekent om mens te zijn, dat iemand die ze niet heeft, niet wordt beschouwd als "helemaal een man". Het zijn uitspraken als deze die Anthony Quinton misschien hebben doen schrijven dat Berlijn "oppervlakkig" was en geen filosoof "in academische zin". In een televisie-interview met Ignatieff kort voor zijn dood gaf Berlin toe dat zijn eigen keuze voor ultieme waarden in laatste instantie gebaseerd was op emoties: zijn haat tegen geweld en dwang.

Als ons verstand de spanningen tussen waarden niet kan oplossen, kan het ons op zijn minst helpen om ze te beheersen. Dit doen we door de waarden pragmatisch in balans te houden; en dat betekent dat we compromissen moeten accepteren - zelfs in het besef dat elke compromis "een onherstelbaar verlies met zich mee kan brengen". Samenlevingen en individuen die zich inzetten voor pluralisme moeten keuzes maken zonder de troost te weten dat hun keuze een perfecte en geheel bevredigende keuze is geweest. Er is niet zo'n nette intellectuele oplossing voor de problemen van het menselijk leven. Berlin was dol op een citaat van Immanuel Kant: "Van het kromme hout van de mensheid kan geen geheel recht ding worden gebouwd."

Heeft deze noodzaak om te kiezen Berlijn tot een existentialist gemaakt? In een ander interview met Steven Lukes zei hij: "In zekere zin ben ik een existentialist - dat wil zeggen dat ik mezelf verbind... aan constellaties van bepaalde waarden." Misschien stoorde het woord 'commitment', met zijn existentialistische ondertoon, hem: tegen de tijd dat hij de televisie-interviews met Michael Ignatieff deed, gebruikte hij het meer bescheiden woord 'plumping' en zei hij ook dat hij, temperamentvol, een oppas was op de schutting. (Ik weet niet zeker hoe je op het hek kunt blijven zitten en tegelijkertijd mollig kunt blijven!) En in feite zou ik zeggen dat hij in twee belangrijke opzichten verschilde van existentialisten: existentialisten, als ze eenmaal een verbintenis hebben aangegaan met een zaak, over het algemeen niet blijven onderzoeken wat zich aan de andere kant van het hek bevindt, misschien omdat, als ze dat zouden doen, hun toewijding aan wat zo vaak een politieke strijd was, zou worden verzwakt. Berlin was ongeneeslijk geïnteresseerd in de andere kant van het hek en was geen politiek activist: hij nam nooit deel aan demonstraties, verzette zich tegen het ondertekenen van manifesten en werd soms door anderen beschuldigd (en zelfs zichzelf beschuldigd) van gebrek aan politieke moed. En toch had hij een aantal zeer vaste overtuigingen.

Een daarvan was dat een pluriforme samenleving tolerantie vereist. Tolerantie wordt veel gemakkelijker als we empathie kunnen ontwikkelen, een begrip voor een structuur van waarden die misschien niet hetzelfde is als de onze. We zouden, dacht Berlin, tolerant moeten zijn ten opzichte van alle ideologieën die niet inherent intolerant zijn jegens anderen. Nooit, denk ik, is deze boodschap belangrijker geweest dan in de multiculturele samenlevingen van vandaag.

Zijn eigen empathie reikte echter veel verder dan proberen te begrijpen vanuit de verschillende denksystemen die de waarden respecteerden die hij als universeel had gedefinieerd: hij was net zo gefascineerd door de ideologieën die hij als onmenselijk beschouwde als door de ideologieën die hij deelde. Ignatieff citeert hem door te zeggen dat in het geval van degenen die de morele waarden missen die hij universeel vond: "Ik zal beginnen te spreken van waanzin...". Maar in een ander interview (met Steven Lukes) zei Berlin dat hij het nazisme nooit als gek zou omschrijven. Het steunde inderdaad op totaal perverse axioma's, maar op deze axioma's bouwden de theoretici een intellectuele structuur: hoe zou anders kunnen worden verklaard dat het fascisme niet alleen door schurken werd omarmd, maar door veel academici aan universiteiten en door denkers in andere lagen van de bevolking? Dit was zelfs meer het geval met het marxisme: hij verafschuwde het, maar hij begreep het echt van binnenuit. Ignatieff merkt op: "Berlijn was de enige liberale denker met echt belang die de moeite nam om de mentale werelden van de gezworen vijanden van het liberalisme te betreden." En hoewel liberalisme en nationalisme, meestal bondgenoten in de eerste helft van de 19e eeuw, daarna uit elkaar gingen, was Berlijn ook een van die zeldzame moderne liberalen die respect hadden voor het nationalisme. De vrijheid om uitdrukking te geven aan de nationale identiteit was een belangrijke vrijheid, maar mag natuurlijk niet zelf de nationale identiteit van anderen onderdrukken.

Deze recensie, geschreven voor een dagboek van ideeën, heeft uit het boek van Michael Ignatieff precies het 'ene grote ding' uitgekozen dat Berlin vond in het idee van pluralisme. Er is hier niet de ruimte geweest om zijn discussie over ‘positieve’ en ‘negatieve’ vrijheid te behandelen. Zoals de titel al doet vermoeden, is dit een biografie die het sterkst op het leven van de filosoof is gericht. Een expositie van zijn ideeën is vakkundig in het verhaal verweven. Pas als we op twee-derde van het boek zijn, toen Berlin de leeftijd van veertig jaar had bereikt, komen we bij het hoofdstuk 'Late Awakening': ontwaken, dat wil zeggen, voor de ideeën waarvoor hij beroemd werd . Maar ik kan het liefdevolle en levendige portret van Isaiah Berlin dat Ignatieff ons heeft gegeven en het fascinerende verslag van zijn privé- en openbare leven niet genoeg prijzen. Ik heb me verzet tegen het beschrijven van de meest ontroerende en mooie passages in het boek: het openingshoofdstuk waarin Ignatieff de tien jaar durende opeenvolging van gesprekken beschrijft die hij met Berlijn had; het geweldige decor van de epifanische ontmoeting met de Russische dichteres Anna Achmatova; de prachtige laatste paar pagina's. Echt, Isaiah Berlin had zijn ideale biograaf gevonden.

(Bron: Ralph Blumenau 1999, Isaiah Berlin: A Life by Michael Ignatieff https://philosophynow.org/issues/23/Isaiah_Berlin_A_Life_by_Michael_Ignatieff)