Dialectiek van de verlichting (MH, TA)
Dialectiek van de verlichting (Dilektiek der Auklärung), lees ik als uittreksel op Blinkist, is een kritische analyse van de verlichting en haar rol in de moderne maatschappij. Het argumenteert dat het rationalisme en vooruitgang die door de verlichting werden geapplaudeerd tot nieuw vormen van dominatie, mythe-vorming en de instrumentalisering van mensen en natuur heeft geleid.
Als inleiding lees ik over de donkere zijde van de verlichting. In de turmoil van de jaren 40 slaan twee briljante Duitse denkers de handen ineen voor dit filosofiewerk, dat de manier waarop we de moderne wereld begrijpen doen veranderen.
Theodore Adorno en Max Horkheimer claimen dat de idealen van de verlichting van reden en vooruitgang waar we door bevrijd zouden moeten worden de mensheid juist op een donker pad heeft gestuurd. De verlichting zou ons moeten verlossen van bijgeloof (superstition) en onwetendheid, maar werd een vorm van mythologie die ons slaaf gemaakt heeft van de logica van dominantie en controle.
Een. Als leiders van de Frankfurter Schule probeerde zij zich in te denken hoe de mensheid op een verkeerd pad is gekomen. Hun gezamenlijke werk werd tijdens de oorlog geschreven en reflecteert deze urgentie en wanhoop van dat historische moment.
Het hart van het werk is kritiek op de verlichting als een intellectuele en culturele beweging die rond de 18 eeuw opkwam en rede, wetenschap en individuele vrijheid als succes verklaren en als sleutel voormenselijke vooruitgang en emancipatie. Het wees traditionele vormen van autoriteit af, zoals religie en monarchie, en maakte een pleidooi voor de menselijke rede als manier om de problemen in de wereld op te lossen. Maar die claim werd nooit waargemaakt volgens de auteurs. In plaats van een wereld van vrijheid kwam er een van repressie en dominantie, en wetenschap en reden werden gebruikt om mensen te controleren en te manipuleren, waarmee de mens gereduceerd werd tot objecten van studie en exploitatie.
Een sleutelthema is dat verlichting en mythe geen tegenpolen zijn, maar twee zijden van dezelfde munt. Dus de zoektocht van de verlichting om de wereld te demystificeren en achterdocht (superstition) te elimineren werd zelf een soort van mythe, een geloofssysteem dat even irrationeel en oppressief was als de oude vormen van religie en magie. Zijn zagen dit vooral op het gebied van cultuur, waar muziek, film, advertenties en weekbladen niet enkel een vorm van entertainment zijn, maar juist een machtig middel van sociale controle. Door een valse wereld van noden en wensen te creëren kon de culturele industrie [industrie zegt het al] ons dociel en complacent [een woord uit deze eeuw] houden, zonder dat de mens alternatieve op de status quo kon voorstellen.
Het idee dat - door instrumentele reden - alles in de wereld een middel tot een doel gereduceerd kan worden geleid heeft tot een spirituele en morele verpaupering en een verlies aan zingeving en doelgerichtheid in het leven. Daarnaast is het een persoonlijke aanklacht tegen de gruwelijke horreurs van de twintigste eeuw en roept mensen op voor inzet voor een betere wereld. Om dit t begrijpen is inzicht in de verlichting nodig:
Twee. De promises van de verlichting. Het was een tijd van optimisme en hoop waar denkers en schrijvers de reden uitriepen tot kampioen met de macht van de reden om de maatschappij te transformeren en te verbeteren van de menselijke conditie. Verlichtingsdenkers zoals Descartes en Voltaire en Kant geloofde dat door de reden een beter wereld van vooruitgang, voorspoed en individuele vrijheid zou ontstaan. Individualiteit staat centraal en elke mens moest voor zichzelf (kunnen) denken.
Liberty, equality en fraternity waren de kernwaarden waarmee men ging vechten tegen koningen en priesters. Door wetenschap en reden zou de maatschappij steeds beter worden, hetgeen ook de wetenschapsrevolutie zou meegeven, omdat het begrip van de natuur kennis zou opleveren voor de menselijke wereld en toepassing zou krijgen bij de studie van gedrag en maatschappij. Maar zo vonden MH en TA dat er velen contradicties en grenzen waren in dit verhaal. een daarvan was de instrumentalisering van de wereld.
Door dit instrumentalisme zou de waarde van de dingen op zichzelf uit het oog verloren raken. Dit is vooral het geval met de natuur. De verlichtingsdenkers zagen de natuur als iets om te veroveren en te beheersen anders dan / i.p.v. een bron van schoonheid en wonder op zichzelf. De industrialisering was een voorbeeld die tot exploitatie en degradatie van de natuur leidde. Individualisme zou tot een atomisme van de maatschappij leiden, door individuele rechten boven de maatschappij als geheel te plaatsen. mensen zouden geïsoleerd en ontkoppeld (disconnected) van elkaar kunnen worden in de wereld. Zij wezen niet alle aspecten van de verlichting af, maar wezen op dit gevaar waar ze een oplossing voor vroegen.
Drie. De donkere zijde van de rede. de dominantie en controle zijn geen betrayal ongelukkig bijproduct van de verlichting maar eerder een inherente tendens van de verlichtingsrationaliteit zelf. Een voorbeeld hiervan is de opkomst van het totalitarisme in de 20ste eeuw.. Juist het Duitse nazisme en het Russische stalinisme, komen als logische conclusies van het verlichtingsdenken.
In het totalitarisme van Hitler en Stalin werden burgers gereduceerd tot object van manipulatie en controle en de staat en haar leiders werd verheven tot de status van een machtige god. Deze regimes vertegenwoordigen het ultime triomf van instrumentele rede over menselijke vrijheid en waardigheid. De auteurs zien dit in andere gebieden van moderne leven ook., zoals die van de kapitalistische economie waar alles gereduceerd wordt tot een commodity dat gekocht en verhandeld kan worden. zelf menselijke arbeid en creativiteit. De massa media en cultuur industrie waar mensen in een cyclus van consumptie en conformiteit geraken en dat zelf onze relaties door controle. Een van de belangrijkste voorbeelden in de laatste jaren is de opkomst van digitale technologie en social media.
Aan de oppervlakte lijkt deze technologie kansen geeft voor verbinding, creativiteit en zelfexpressie, maar heeft volgens critici ook de opkomst gegeven voor nieuwe vormen van surveillance, manipulatie en verslaving. Dus tools die ons zouden moeten verdedigen van tirannie en oppressie (zoals free speech, verkiezingen en rule of law) worden als wapens tegen ons gebruikt.
Vier. Kapitalisme, deugden en de introversie van opoffering: dit laatste is dat het proces van bevrijden van de mensheid niet enkel een extern probleem is, maar ook een intern proces, zoals de introversie van onze opoffering in het kapitalisme.
Opoffering (sacrifice) in moderne maatschappij is een middel om sociale cohesie tot stand te brengen door de godentevreden te houden. Dat gebeurde door een deel van de oogst op te geven, b.v. Maar volgens MH en TA is opoffering heeft de moderne wereld veranderd. Met de verlichting en opkomst van het kapitalisme is (zelf)opoffering een geïnternaliseerd en individueel iets geworden. Zonder dat mensen het zich realiseren.
Een van de manieren waarop de internalisering gebeurt is door consumentisme: we worden door de kapitalistische maatschappij opgejaagd om meer te kopen, harder te werken en achter de laatste mode aan te jagen. Door dit te doen, geven we onze eigen vrijheid en autonomie op voor valse noden en verlangens / wensen. Deze introversie werkt om sociale hiërarchie te handhaven en machtsstructuren. Zij die hoog aan de kapitalistische ladder staan genieten van de opofferingen van die aan de onderkant. van Lage lonen werkers tot de destructie van de natuur in de naam van de winst.
De beide auteurs zien dit op vele andere fronten: in het onderwijssysteem de opoffering om een baan te krijgen die beloond wordt. Of bij het zorgsysteem waar de farmaceutische industrie wint van het welzijn van de patiënt. We worden verteld dat we hard moeten werken en gratificatie uit te stellen om gelukkig te worden , maar de filosofen zien dit uiteindelijk als een val van een systeem waar dat maar een beperkt aantal mensen baat.
Internalisering is niet enkel een persoonlijk probleem, maar sociaal en politiek het is onderdeel van het late kapitalisme. om mensen dociel te houden terwijl de ongelijkheid en onrechtvaardigheid groeit.
Vijf. Niets is objectief.
In theorie zou wetenschap en reden neutraal en objectief zijn, maar in de werkelijkheid zijn ze dat niet en gekleurd door politiek en sociale krachten net zoals al het andere in de maatschappij. Wanneer mensen deze groep dus als onfeilbaar en almachtig beschouwen riskeren we de zelfde soort van mythologische denken als in de verlichting tegen de priesters en koningen werd gedacht. Denk aan hoe snel en blind we in de deskundigheid van doctoren en deskundigen vertrouwen of in tech-goeroes. Het eerste wat beide filosofen willen is dat we kritisch en reflexief staan tegenover de wereld.
We zouden meer moeten luisteren naar marginalen in de maatschappij en niet al onze problemen zijn technisch of wetenschappelijk. maar politiek of moreel. We kunnen niet eenvoudig op experts vertrouwen en we hebben meer collectieve actie nodig en individuele solidariteit. Deze filosofie is geen blue-print voor een soort emancipatoire politiek, maar een geheugensteun voor de manier waarop onze meest gevierde (cherished) ideeën tegen ons kunnen werken...
-- foto Filosofie.nl. Als ook een tip om meer van de achtergrond van dit werk te leren: In Vrijheid en duisternis vertelt de Duitse auteur Martin Mittelmeier de ontstaansgeschiedenis van deze eigenaardige filosofische klassieker (https://www.filosofie.nl/ook-de-verlichting-was-donker/).
Reacties