Dominations and powers (Santayana)

EEN. een eerste aanzet.

Dominations and powers, las ik in een Spaanse uitgave, Dominaciones y Potestades. Het is een soort pocketuitgave in gebonden vorm uit een serie (KRK pensamiento) waarin het werk van grote denkers aan bod komt, te beginnen met Descartes in de eerste uitgave en dit is nummer 20. Het boek biedt reflecties over " vrijheid, samenleving en regering." In het boek zet de filosoof zijn centrale idee uit omtrent de politieke geschiedenis van de mens, die er een is van macht. Eerder schreef hij het boek, The life of reason, dat als lemma heeft dat "het leven de activiteit van intelligentie is." Daarin lijkt Santayana op Ortega (schrijft Manuel Garrido in de inleiding). Politiek zo schrijft S. is onderdeel van de moraal en moraal is onderdeel van de politiek. 

"All dominations involve powers, but not all powers are dominations... " Het onderscheid tussen beide is moreel en niet fysiek... De gedachte om de geschiedenis te zien in termen van Dominanties en Macht / Powers kwam bij mij op... nadat ik eerder Life of Reason had geschreven, we schrijven dan de tijd van / voor WWI... Het boek en zijn idee is gestructureerd in drie delen. Dat zijn ook  de drie orders in de maatschappij (deze zijn ingegeven door analytische morele interesse niet door beschrijvende of antropologische theorie):

• Generatief... de meest fundamentele orde. Dit is de meeste elementaire orde en de basis of substraat voor het leven van de andere twee orders. De verandering van traditionele gewoontes door rebellie of verovering in deze orde introduceren de militante orde. De drie principiële factoren hier zijn de fundamentele wil, de psyche en de geest (spirit). De eerste, de wil van het onbewuste geheugen in de wil van Freud en Schopenhauer. De psyche is die met intelligente capaciteit van die van Hegel en Aristoteles als de vitale kracht van de mens, ook lijkend op de ego van Freud. De geest is waar het rationele van de mensheid overheerst en gaat verder dat het super-ego. Op Wikipedia omschrijft iemand dit met:  (Het rijk van de) Geest lijkt sterk op bewustzijn; het is, volgens John Lachs, "dat deel van een leven dat wordt gevormd door zijn reeks intuïties". Santayana gelooft dat de geest meer gewend is aan de essentie dan aan de feiten, en als zodanig kan het bewustzijn soms dingen manifesteren die geen feit zijn. Hierin is het rijk van de geest te vinden; het is Santayana's poging om de theorieën van Plato en de eisen van de rede met elkaar te verzoenen.
• Militant (daar is Dominantie en Macht het meest zichtbaar). Deze orde is niet enkel meer natuurlijk en onvrijwillig, maar vrijwillig en waarin de oorlog en de handel de protagonisten zijn. Daarnaast zijn er de economie en de kunsten die Santayana Parasieten noemen omdat ze geen nut hebben, maar wel belangrijk zijn voor ons geluk
• Rationeel

... Dominantie en Macht is gelijksoortig maar de eerste is negatief en de laatste positief. Aristoteles meende dat elke beweging en verandering wordt veroorzaakt door geweld en dus door dominantie en niet door macht dus. Dat ter inleiding.

Het boek leest op eerste gezicht moeilijk, maar het proza op zich is goed te begrijpen. De grote vraag is dan steeds, wat wil hij met zijn "reflecties?" [Als leek lees ik het maar echt begrijpen doe ik het niet, wat ontbreekt is de uitleg en de filosofische context] Veel begint met en omtrent de natuurlijke wereld. Filosofen herkennen waarschijnlijk de achterliggende ideeën (naturalisme of vitalisme) of theorie dan wel ideologieën mogelijk. Santayana was een naturalist, en nam de natuur als uitgangspunt voor zijn denken.

Dat is te herkennen aan dit soort vergelijkingen: "in de natuur hebben we al een precursor / voorloper van de oorlog gezien, bijvoorbeeld door grote bomen die het licht van andere planten tegenhoudt en dat gebied tot armoede veroordeeld... Dit is geen nieuws wat de Oude grieken tot aan Darwin kenden dit. Het werd pas een probleem bij de Psyche van de mens wanneer hij niemand op zijn pad duldde en de oorlog intentioneel werd" in woorden van gelijke strekking. Het is de rebellie van onze natuur tegen de geconstitueerde natuur: Natura Naturans tegen Natura Naturate. "Oorlogzucht is overal te vinden, zelf bij de geschiedschrijving."

... Andere fragmenten uit het boek, zijn:

"All arts are in danger of becoming dominations (), because necesarry having organs in the psyche, they are rivals..."

... De groei van de samenleving en de verschuivingen van overheersingen en machten die daaraan ten grondslag liggen, zijn niet terug te voeren op de politiek, dat wil zeggen op de vraag wie regeert en door welk oppervlakkig spel van intriges en samenzweringen, van particuliere meningen en de publieke opinie. Dit alles vormt de roddels van de geschiedenis en kan per ongeluk van belang zijn, omdat onbeduidende ongelukken soms de koers verleggen of het schip van de staat veroorzaken. Maar de economische en liberale kunsten verheffen de beschaving boven barbarij, ongeacht in wiens handen en met welke methoden de officiële macht van de ene man of partij op de andere overgaat.

... een overwinning, om op de top van een tuinmuur te lopen! Wat een boeiende taak om een bal te gooien en te vangen, zandkastelen te bouwen of met knikkers te spelen! En de psychologie van deze smaken is niet moeilijk te ontcijferen. De jonge psyche is opgewonden; het zit vol met onbeproefde of half uitgeoefende krachten. Maar de conventionele menselijke wereld is niet op schaal met deze capaciteiten. Het zijn simpele mechanismen, het zijn andere jonge dieren, die hen een kans geven. De wereld van de volwassenen is een en al duistere overheersing. De speelwereld is het paradijs van krachten / machten.

... De intuïtie van Walter Pater dat alle kunsten naar de toestand van de muziek streven, kan duidelijk worden geïllustreerd en in zekere zin gecorrigeerd door het geval van de architectuur. Architectuur is een fundamenteel economische kunst en wordt meer dan welke andere kunst dan ook gedomineerd door haar materialen, haar kosten en haar praktische toepassingen. Toch zijn de belangrijkste meesterwerken altijd tempels en paleizen, triomfpoorten en monumentale graven geweest: gebouwen die door een cynicus als schandalig nutteloos zouden kunnen worden bestempeld. Koninklijke ijdelheid en vrome ijver hebben kennelijk bezit genomen van deze middelen om hun militante hartstochten te uiten en om hun sociale overheersing de krachtige hulp te geven van het dragen van een imposant en verbijsterend aspect. De piramides van Egypte, de tempel van Jeruzalem met zijn enorme hoven en bastions, de kolossale beelden en de overvolle rijen groteske sculpturen in Indiase tempels, geven allemaal blijk van een extreme angst om zichzelf tegelijk te overtreffen in opoffering en in vertoningen, waardoor de architectuur, zoals alles, verandert. anders, in iets om weg te gooien op één object van verterende passie. Wat had er met het utilitaire ambacht van de huizenbouw kunnen gebeuren dat het op deze manier tot de luxe en schatten zou worden gerekend?

..

Op dit punt is het misschien goed om de lezer eraan te herinneren dat de drie boeken waarin dit werk is verdeeld, net als het onderscheid tussen overheersingen en machten zelf, niet mogen worden opgevat als afzonderlijke natuurlijke processen, zoals de geschiedenis of de natuurwetenschappen ze zouden kunnen onderscheiden. want alle gebeurtenissen ontstaan volgens de Generatieve Orde van de Natuur, hetzij door onvrijwillige groei, hetzij door militante of rationele actie, en alle vrije kunsten vormen, materieel gezien, een onderdeel van de economische geleding van de samenleving. De onderscheidingen die ik maak, worden niet gemaakt met het oog op enige afzonderlijke krachten waarvan wordt aangenomen dat ze in de wereld aan het werk zijn, maar met het oog op de verschillende morele resultaten die worden gegenereerd door de samenloop van alle natuurlijke krachten. Politiek is een onderdeel van de moraal, zoals moraal voor een filosoof als Aristoteles een onderdeel is van de politiek. Beide zijn namen voor de menselijke fysionomie die het natuurlijke leven op bepaalde momenten aanneemt, of voor de natuurlijke omstandigheden die ervoor zorgen dat die morele fysionomie verandert. Het materiële proces waarmee een mens een bijl maakt, wanneer hij die gebruikt om een boom om te hakken, wordt dus een economische kunst. economische kunst, wordt een wapen en een instrument in de kunst van verdediging en vernietiging. Hoe gemakkelijk de morele functie van de industrie op deze manier plotseling en op grote schaal kan worden getransformeerd, hebben recente oorlogen ons laten zien, toen grote bedrijven en hele bevolkingsgroepen zijn overgestapt van de productie van locomotieven en auto's naar de productie van bombardementsvliegtuigen en tanks.

....

Retorisch gezien is het woord tirannie een scheldwoord, dat elke systematische onderdrukking of onrechtvaardigheid aan de kaak stelt; en in die zin is er in bijna alle overheersingen een element van tirannie aanwezig, omdat het zeer goed mogelijk is om überhaupt te regeren zonder de aspiraties van sommige mensen in bepaalde richtingen te negeren. Het is daarom eenvoudigweg een kwestie van graad of een regering of een grondwet, of zelfs een vrij volk, tiranniek kan worden genoemd: het zullen tirannen zijn als ze veel andere mensen op veel onnodige manieren vertrappen. ()

...

Omdat het onderscheid tussen overheersingen en machten moreel is, mogen we verwachten dat het aanwezig is in het hart van het individu. De bron en zetel ervan kan inderdaad niet anders zijn dan het hart. Als de vitale impuls niet bewust was geworden in de hartstochten (en vooral door het gevoel dat ze gedwarsboomd werden), zouden de modellen voor een overheersing en voor een macht nooit zijn verschenen. We hadden ons mechanisch kunnen bewegen onder de druk van onze medemensen, zoals granen in drijfzand of sneeuwvlokken in een lawine, en we hadden daar nooit op moeten letten, tenzij een of andere vitale impuls binnen de enkele vlok of de enkele korrel zich tegen die druk of de enkele korrel had verzet. gespannen om nog harder te duwen en nog sneller te bewegen. Dus kinderen en plattelandsbewoners ondergaan politieke revoluties zonder te weten wat het woord betekent, of het willen weten, als hun dagelijkse routine niet wordt verstoord; er wordt door de hoge heren over zoveel dingen gesproken die geen enkel belang hebben! Toch voelen kinderen en plattelandsbewoners in hun privéleven intens het verschil tussen machten en overheersingen. Ze leven omringd en gesmoord door onverstaanbare dodelijke slachtoffers; en ze voelen zich boordevol onderdrukte machten waarvoor ze geen naam hebben. Hun onwetendheid is in zekere zin verstandig; het anticipeert op de ultieme besluiten van het fortuin in deze wereld. ()

...

TWEE. Kritiek van "eigen" (i.a. Spaanse) bodem

Een samenvatting van een artikel van een kenner / deskundige, laat een andere kant van het verhaal zien: 

"Omdat George Santayana sympathie toonde voor niet-democratische regimes en er een skeptisch aspect in zijn filosofie zit, is een dubbelzinnige vraag die van zijn authentieke politieke ideologie. Om deze vraag te beantwoorden moeten we ons richten tot de suggestieve kritische theorie van ideologieën die hij schetste in zijn Dominations and Powers, en houden rekening met zijn opvatting van de politieke filosofie. Als gevolg hiervan relativeren we hun sympathie voor niet-democratische regimes, maar tegelijkertijd wijzen wij op de zwakheden van zijn persoonlijke politieke positie, maar ook op de voordelen en beperkingen ervan zijn leer van de ideologieën. 

Zowel critici als aanhangers zijn het erover eens dat filosofie en het leven onlosmakelijk vermengd zijn bij George Santayana. ... [dit artikel onderzoekt dit en o.a. de ideologie van de filosoof die uit D & P te destilleren valt]

I. Scepsis en vitale filosofie

Sinds de oudheid, ... heeft de filosofie de roeping gehad om het leven in de stad te verbeteren, en daarmee de verleiding om invloed uit te oefenen op het leven in de stad. de kracht. Vaak is die macht despotisch geweest, en dat geldt ook voor de filosoof tot uw dienst stellen. De figuur van de 'filotyrannieke' filosoof, die de uitdrukking gebruikt van Lilla is veelvuldig voorgekomen in de geschiedenis en nog vaker in de 20e eeuw. Was dit het geval bij Santayana? Een jaar later vestigde hij zich in 1923 definitief in Rome van de komst van de fascisten aan de macht, en bleef vrijwillig in Italië

tot zijn dood. Het is niet verwonderlijk dat zijn meest uitgebreide en belangrijkste werk over politiek (D&P), waarin hij kritiek uit op de liberale democratie, in de Verenigde Staten koel en achterdochtig ontvangen werd, en dat is ook niet het geval. Het is verrassend dat Álvaro D'Ors het in Arbor in de tegenovergestelde richting besprak. Zijn discipel Corliss Lamont schreef hem vanuit de Verenigde Staten over de discussie of hij een fascist was geweest. Santayana antwoordde dat hij daar nooit had gediend welke partij dan ook, die fascist was niet hetzelfde als moordenaar, en dat de dictatuur van het fascistische systeem beter was dan welk ander Italiaans politiek systeem dan ook. Het probleem in Italië was het meer dat Mussolini deze taak niet aankon. Beide zijn in de autobiografie, "Personen en Plaatsen," zoals vooral in zijn brieven talrijke getuigenissen van zijn sympathie voor het fascisme en het communisme. Wat moeten we hierover vinden, en nog belangrijker, welke relevantie dit allemaal heeft in de filosofie van Santayana?

In de eerste plaats zijn wij van mening dat de verdenkingen ten aanzien van zijn politieke standpunt zeker legitiem waren, en dit verklaart enigszins geforceerde interpretaties. als je je hele figuur wilt verdedigen. Ten tweede zag Santayana geen aantrekkingskracht in de politiek vanwege het beheer en de voortgang van publieke zaken. Ze interesseerden hem gewoon niet. Toen hij in november 1921 in Rome aankwam bij het oprichtingscongres van de fascistische partij, laten de brieven die Santayana toen al op achtenvijftig jaar oud schrijft, zijne onwetendheid en desinteresse voor de zaak zien. Zijn mening is die van een estheet die blij is dat de straten van Rome autovrij zijn. 

Santayana dacht dat ‘zelfs binnen dezelfde kerk sommigen geboren worden als monniken en anderen als bisschop; Ik ben geboren om monnik te zijn.' Zijn beoordeling van het leven Contemplatief denken leidt logischerwijs tot de afwijzing van politiek en illusies van sociale verandering: “mijn filosofie – zo verklaarde hij – is altijd die ontgoocheling geweest, dat is de enige zekere basis voor geluk.'

 In de derde plaats heeft Santayana zich nooit voor politiek geëngageerd, als we dat verstaan ​​als afstand doen van de zijne intellectuele onafhankelijkheid en stellen hun ideeën ten dienste van een of ander doel. Soms kon het resultaat schokkend zijn, bijvoorbeeld wanneer hij elke vorm van steun ontkende de anarchisten Sacco en Vanzetti. Ten slotte is Santayana de agent van de filosofie is de geest en hanteert een onafhankelijke visie (een afstandelijke visie), gescheiden van zijn object, absoluut emotieloos. De filosoof komt dichterbij naar de politiek van veraf, gewoon om erover na te denken, en typerend voor deze opvatting contemplatie van filosofie is het aannemen van een perspectief op politieke activiteit

vrij van waarden, ongeacht lof of veroordelende oordelen. Santayana was van mening dat filosofie geen methodologie is, en dat is het ook niet een sociale en historische ideologie, maar eerder een uitdrukking van waarden en overtuigingen inherent aan het natuurlijke leven. Net als Nietzsche, hoewel langs verschillende wegen, Het is een geval van een filosoof die tegen de stroom ingaat, buiten de mode staat en daartoe bereid is spreek zijn waarheid “voorbij goed en kwaad”, ook in politieke zaken.

Hij streefde naar de wijsheid van de Oudheid, een onafhankelijke wijsheid die niet gebonden was aan zijn land of zijn familie, noch aan moraal, religie of de mode. Zoals het oude scepticisme door middel van een medische analogie voorstelde: het zou gaan over het zuiveren van het filosofische leven (dat van de geest) van alle cognitieve toewijding, juist omdat het menselijke leven (dat van het lichaam en de materiële geest) overtuigingen moeten verdedigen. Deze werking van de geest waarmee we omgaan afstand van de eindigheid, omdat deze even precair als vergankelijk is, moeten we dat doen doe het met een glimlach. Santayana waarschuwde aan het begin van zijn Skepticism and Animal Faith dat als de lezer bij het presenteren van zijn filosofische systeem de verleiding om te glimlachen: "Ik kan je verzekeren dat ik met hem mee glimlach en dat mijn systeem - op dat dit boek een kritische introductie is – verschilt enorm, zowel in geest als in pretenties, van wat normaal gesproken bij die naam past.' Hiermee zou Santayana erkennen dat, geconfronteerd met de zwakke mogelijkheid van de menselijke natuur om echte kennis verwerven in het licht van de oneindige complexiteit van het universum,

oordeel moet worden opgeschort met een sceptische glimlach.

Om het leven van Santayana te begrijpen, het sceptische medicijn van een empirische zesde: overal een reiziger of een gast zijn, kon Santayana bij velen van hen op zijn gemak voelen, maar zijn woorden als gast van de wereld (denk aan zijn buren in Ávila, zijn vrienden in Boston of Mussolini zelf), vallen niet  bepaald samen  met zijn filosofische ongeloof / scepsis. Als we niet alleen naar het werk van Santayana kijken, maar ook naar zijn persoon, is dat zo Het is noodzakelijk een ‘exoterisch’ of ‘populair’ facet te onderscheiden dat typerend is voor zijn wereldse leven, vergeleken met een ander facet in zijn literaire leven waarvan de aard ‘esoterisch’ en ‘’ "sceptisch" zou zijn.

Het gedrag, de houding en de uitspraken van Santayana zijn dat wel moeten worden gerelativeerd door de filosofische stellingen die hij in zijn literaire leven verdedigde. Dit onderscheid is in zijn geval vooral belangrijk, omdat Santayana van mening was dat een filosofie niet waar kan zijn als er niet naar geleefd kan worden aan haar. Door dit onderscheid zullen we duidelijk proberen te maken dat Santayana [zowel] atheïst en katholiek was, vrijdenker en ‘hersteld’ [hervormd of bekeerd] door katholieke intellectuelen tijdens het Franco-regime.

II. Santayana's ideologie.

Wat was dan zijn authentieke politieke ideologie? We zullen proberen te antwoorden onderscheid twee aspecten in deze vraag. Aan de ene kant zou het de vraag zijn waarvan waren zijn affiniteiten en politieke opvattingen, in ieder geval zwak en typerend voor hem wereldse leven. In dit verband waarschuwde Santayana dat "ik mijn smaak heb en mijn smaak antipathieën, waarvoor ik mij niet schaam. Ik doe er geen afstand van, noch leg ik ze op, Ik erken eenvoudigweg dat ze persoonlijk, traditioneel of, met andere woorden, accidental”. Natuurlijk was het liberalisme niet zijn smaak, zoals hij duidelijk maakt zowel wat hij zei en waar hij de voorkeur aan gaf in zijn wereldse leven, als de moeite die hij deed. Hij wijdde zich aan het aantonen van zijn armoede en kunstmatigheid op vele pagina's van zijn literaire leven. Hij hield een tijdje van het bolsjewisme en het fascisme, maar misschien is de kwalificatie die hem het meeste recht doet, degene die hij zichzelf heeft gegeven

in een brief aan David Page uit 1946. Anderen, zo zegt hij in de brief, denken daar ook over na

mijn politieke opvatting, als Fascisme of Falangisme, maar ik houd rekening met mezelf a tory. Aan de andere kant, en dit is veel belangrijker, onze vraag stelt voor wat de opvatting was die Santayana had over de ideologie als zodanig.

En inderdaad schetste Santayana in D & P  een doctrine over ideologie en over de ideologische aard van de politiek. Er doorheen schijnt  de ideologie van Santayana, als de relatie tussen zijn politieke filosofie en de ideologieën van de 20e eeuw. Hoewel er geen specifieke ideologische theorie in het werk van Santayana zit, zoals we zeggen, zijn er verschillende expliciete reflecties in D&P die kunnen worden voltooid in het licht van de rest van zijn denken. Is logisch dat in 1951, na de immense wervelwind van de eerste helft van de 20e eeuw, Het begrip ideologie nam een ​​plaats in in Santayana's politieke denken.  Santayana is van mening dat de aard van het politieke leven ideologisch is. Om te beginnen: het is in de marxistische zin dat ideologie een vervalsend bewustzijn is werkelijkheid, uiteindelijk van de natuur of substantiële werkelijkheid, maar ook van een reeks voorwaarden die we onmiddellijk zullen aangeven. Maar niet zoals de marxistische opvatting is geen vals bewustzijn ten dienste van de sociale dominante klasse. Ideologie is, net als wetenschap, kunst of religie, een symbolische weergave van de werkelijkheid. De verbinding met behoeften en angsten van de menselijke psychologie (wat psyche wordt genoemd), maakt altijd ideologieën of het nu mythologieën zijn die vóór of tegen menselijke belangen zijn. Dat proberen ze allemaal vervang de onvergankelijke natuur door haar antropomorfe beschrijving: Politieke ideologieën zijn pogingen om dit particuliere gemompel samen te brengen in een koor dat zo luid en krachtig is dat het het universele concert overstemt van de natuur, en verander het in een gehoorzame begeleiding van de menselijk stem.

De ideeën dat geen enkele ideologie waar is (het werk van Santayana is nooit apofantisch, voegt de schrijver toe [een begrip uit de logica]), dat de reikwijdte ervan universeel is, en vooral het mythologische karakter ervan, brengen de opvatting van Santayana in verband met die van V. Pareto en vooral met die van G. Sorel. Volgens zegt Santayana zelf aan het begin van D&P, dat hij dit werk ontwikkelde gedurende de voorgaande vijftig jaar en  een voortzetting of uitbreiding was van het tweede boek van The Life of Reason, eveneens gewijd aan politieke problemen. Volgens S.P. Lamprecht vertonen veel van de essays waaruit Dominations and Powers bestaat overeenkomsten met thema’s uit het Scepticisme en Animal Faith en The Realm of Essence, dat kan ook zo zijn geweest omdat het tegelijkertijd geschreven is, in de eerste helft van de jaren twintig. Als dat zo is, zou het samenvallen met het moment waarop Santayana G. Sorel las. Volgens McCormick raadde ... een vriend  hem aan ten zeerste  Sorel te lezen. Santayana luisterde naar hem en verklaarde in een brief van 19 maart 1925 dat hij Sorel 'voedzaam had gevonden, ondanks dat hij half gaar was'.

In de Berenson-bibliotheek in I Tatti (tegenwoordig eigendom van de Universiteit van Harvard), op die datum in 1925 de Matériaux d'une théorie du proletariaat, waar Sorel beweert dat ideologieën slechts abstract beschreven mythen zijn, en ook zijn Réflexions sur la violence (1912), het meest invloedrijke werk van Sorel. Daarin stelt Sorel voor ‘gebruik te maken van een geheel van beelden die, alleen door intuïtie, en voordat ze gemaakt worden zorgvuldige analyse is in staat de massa gevoelens volledig op te roepen overeenkomend met de strijd van het socialisme tegen de moderne samenleving. Toen Santayana op zijn oude dag terugkeerde naar de politiek Omdat ik de Tweede Wereldoorlog had meegemaakt, kon ik de ideeën van Sorel in hun ogen beoordelen angstaanjagende effectiviteit (niet tevergeefs was Sorel gelezen door het extremisme van links en rechts). Over het "dramatische", niet-discursieve karakter, toegeschreven door Sorel op ideologische constructies, zal Santayana zeggen dat in de politiek “de gebruikte termen kunnen alleen een conventionele en dramatische waarheid hebben." Santayana verdedigde dat de mensen noch een geheugen, noch een psyche hebben gemeenschappelijk, zodat elk openbaar belang en elke algemene wil te danken is aan de vermogen van ideologieën om “de massa gevoelens” samen te brengen (Sorel), "het privégemompel in een koor" (Santayana). En in Santayana zoals in Sorel, het ideologische houdt op zich tegen het wetenschappelijke te verzetten, zoals dat in de Verenigde Staten gebeurde Marxistische gedachte. 

Hoe het ook zij, we kunnen sindsdien alleen maar wijzen op parallellen en niet op verwantschappen

Santayana vermeldt Sorel niet in Dominations and Powers (hoewel dat niet het geval is). doorslaggevend, aangezien hij zijn bronnen doorgaans niet vermeldde). Belangrijker is dat zijn denken ons in staat stelt een origineel concept op te bouwen van ideologie waarin er radicale verschillen zijn in de functies die Sorel aan wat toeschrijft ideologisch. Santayana reduceert de politieke filosofie niet tot de studie van ideologieën historisch en actueel, noch identificeert hij zich met een van hen zoals Sorel dat doet, zelfs als sommige ervan een levengevende mythe zouden kunnen zijn die gunstig is voor de natuur. 

D&P werd niet alleen koel ontvangen vanwege de kritiek erop van de Amerikaanse liberale democratie, maar ook omdat aan het begin van de jaren vijftig was de politieke filosofie iets heel anders geworden van wat Santayana met zijn boek bedoelde. Onder invloed van het positivisme

en de analytische methode waar de Angelsaksische politieke filosofie zich nu alleen nog mee bezighield

analyse van de taal van de politiek, terwijl de waarheid van waarden, los van feiten, een subjectieve kwestie of consensuskwestie was geworden sociaal. Twee jaar na Dominations and Powers, in 1953, TD Weldon publiceerde zijn gezaghebbende boek The Vocabulary of Politics, waarvan de welsprekende titel uitte vanaf het begin vijandigheid tegenover reflectie op de natuur intimiteit van de politiek.29 Traditioneel denken over de doeleinden van dit laatste was in een crisis beland, en de rol van de filosoof moest zich nu beperken tot verduidelijking en specificeer de politieke taal.  Tegen de stroom in, Santayana's bedoeling met zijn ideologiedoctrine een voortzetting was van wat Strauss later de ‘klassieke oplossing’ van de politieke filosofie noemde, het onderzoek naar natuurlijke laatste van de politieke.31 Het is waar dat Santayana verdedigt dat dit de natuur is ideologisch, maar dit betekent niet dat je een wetenschap of politieke analyse vrij moet maken van waarden. De originaliteit van Santayana ligt in het feit dat hij geen axiologisch relativisme met zich meebrengt stel alle ideologieën gelijk: sommige zijn machten ten gunste van het sociale leven, andere negatieve heerschappijen, en in sommige gevallen kan de politieke filosoof erover nadenken zelfs deugdzame ideologieën.

III. Voor een kritiek op ideologieën.

In tegenstelling tot Sorel bevat de leer van Santayana een voorstel kritiek op ideologieën. Omdat het soms symbolische constructies zijn nuttig en bewonderenswaardig, soms het tegenovergestelde, we kunnen ons afvragen wat ze zijn teken. Santayana past een pragmatisch principe van zijn consistente filosofie toe in een darwinistische omkering van idealisme. In The Life of Reason stelt hij het door te zeggen dat ‘al het leven van oorsprong dierlijk is en volledig spiritueel van aard mogelijke vruchten.' De fout, zo vervolgt het principe, ligt in het toewijzen van oorsprongen goddelijke objecten tegenover natuurlijke objecten, precies het tegenovergestelde van wat er gebeurt. Als van ideologieën is dat de psyche en haar ideologische constructies dat zijn een functie van de materiële wereld waartoe ze behoren, zodat ‘de effecten zogenaamd geproduceerd door een idee in de wereld, vloeit voort uit de oorzaken via de dat datzelfde idee werd voortgebracht.' Hoewel de substantie of de natuur zelf waar alleen symbolisch op kan worden gezinspeeld, niets van dit alles staat de analyse ervan in de weg weefsels van tekens, in de vorm van een hermeneutiek, kunnen hun effect onthullen het menselijk leven. Santayana zegt in dit verband dat de ideeën profetisch zijn omdat "Hoewel ze fantastisch zijn, komen ze voort uit hun gelegenheden en zijn ze er natuurlijke symbolen van." Politieke symbolen kunnen met meer of minder nauwkeurigheid worden geanalyseerd, dat kunnen wij ook probeer ze terug te brengen tot een meer fundamentele symboliek (misschien de economische), en tegelijkertijd dit aan iemand anders (laten we zeggen de psychologische), maar het is nooit mogelijk om a te bereiken essentie van de politiek, ongeacht hoe we die opvatten en benoemen. Hoewel het klassieke onderzoek naar de essentie van de politiek voortzetten, veronderstelt Santayana dus de moderne problematiek van zijn ideologische aard.

De kritiek op ideologieën bestaat erin te onderscheiden wanneer ze een macht zijn wanneer een overheersing. De titel van Santayana's meest uitgebreide werk over politieke filosofie ... , is precies dat: Overheersingen en machten. Samen met de deugden (naam ook gebruikt in genoemd werk), de Powers en de Dominions, het zijn engelenhiërarchieën. Aan degenen die niet gewend zijn aan de ironie van Santayana en Aan zijn voorliefde voor de katholieke cultuur zult u dit ontlenen aan de theologische woordenschat. In het algemeen, zoals vermeld in een brief uit 1946 kort daarvoor Nadat Dominions and Powers was gepubliceerd, werd het doel van de oppositie bekend is om onderscheid te maken tussen gunstige regeringen (machten) en schadelijke regeringen (overheersingen), dit zijn namen die hij al lang daarvoor gebruikte, tenminste sinds 1918.35 De etymologie van dergelijke termen (ze betekenen allemaal soorten hetzelfde, dat wil zeggen van engelen), dient Santayana om te suggereren dat beide

Machten zoals heerschappijen en deugden beïnvloeden het menselijk leven op vele en oncontroleerbare manieren, en om aan te geven dat ze daardoor anders zijn effecten, maar niet door de uiteindelijke aard ervan. Het onderscheid tussen de machten is en de overheersing is "moreel" en niet "fysiek", het is een normatief verschil dat kan alleen worden getraceerd vanuit spiritueel of filosofisch perspectief. Dat wat op een gegeven moment dient het een persoon of een groep om te overleven en groeien in de wervelwind van omstandigheden is een kracht. Datzelfde kan in het licht van een verandering in de omstandigheden, iets worden waar we in worden meegesleurd mislukking, en dat is het moment waarop we het moeten kwalificeren als overheersing in plaats van hoe kan. Aan de ene kant deze dualiteit tussen positieve macht en overheersing negatief in dezelfde concrete realiteit is onthullend van scepticisme dat Santayana naar het politieke leven keek. McCormick haalt in dit verband de dubbelzinnigheid aan die hij toeschreef aan het concept van vrijheid (Santyana zei dat we vrij zijn ademen, maar niet niet ademen; of dat het pasgetrouwde stel vrij is om te slapen met de vriendin, maar hij heeft hiertoe ook de plicht). Hetzelfde gebeurt met betrekking tot de vormen van politieke organisatie, zelfs niet de aard ervan Engelen, zo lijkt Santayana ons te vertellen, kunnen aan de val ontsnappen. Aan de andere kant, Santayana moest zijn anti-teleologische naturalisme verenigbaar maken met de morele en politieke evaluaties moeten maken. Jouw oplossing is relativistisch: dezelfde ideologie, waarvan de diepe oorzaken in de materiële natuur liggen van alle werkelijkheid kan het verschijnen als een macht of als een overheersing, afhankelijk van de specificiteit van elk geval, omdat de toetssteen van de mythe politiek is het nut ervan voor het leven. Santayana biedt verschillende concrete voorbeelden.

In Dialogen in Limbo zegt hij: Er worden veel valse verhalen verteld, zowel door de Grieken als door de Grieken barbaren die soms nuttig zijn voor de staat, vanwege sluwheid opstelling van tekens en geluiden, rangschik de interne delen gunstig van mannen voor werk of oorlog.

In The Life of Reason ontmaskert hij patriottisme als een noodzakelijke mythe een macht die de menigte verenigt door middel van een schema van sociale relaties anoniem en wederzijds onzichtbaar. «Er moet wat fictie ontstaan ​​– zegt Santayana – intellectueel die politieke belangen centraliseert", en het is deze mythe van iets collectiefs de oorsprong van het nationalisme, maar het mythologische karakter ervan staat de gevolgen ervan niet in de weg wees heel reëel. 39 Tegenover het liberalisme staan ​​verschillende publieke belangen van de som van individuele belangen, ook al zijn ze niets meer dan een overtuigingskracht fictie. Een ander voorbeeld komt voor in Dominations and Powers, waar hij het geval aanhaalt de Joodse theocratie, ideologisch gesanctioneerd door de droom van Jacob, als een

macht en niet als overheersing. De reden is dat hij het volk Israël niet beroofde van zijn prerogatieven, en dat zou zo blijven ‘zolang de gebeurtenissen dit rechtvaardigen beleid dat onder dergelijke religieuze auspiciën wordt gevoerd.

In essentie is zijn kritiek op ideologieën een toepassing van de doctrine van de ‘normale waanzin’ die wordt blootgelegd in Dialogues in Limbo. Wij zijn van mening dat het niet beledigend is om politieke ideologie aan de zintuigen toe te voegen liefde en religie als een vierde soort normale waanzin.42 Zoals daarin gevallen zal deze waanzin normaal zijn, het zal een kracht en een teken van gezondheid zijn

ontvang niet de straf van de werkelijkheid. Ideologieën zijn een soort waanzin, fantasieën die helpen om collectief te leven, zolang ze maar tot de groep blijven behoren grenzen van domheid en onzin. Ze zijn een product van de overeenkomst tussen de individuen waardoor de fantasie van de psyche verenigd wordt in een beeld bruikbaar. De ‘klimaten van de geest’ zijn gevarieerd, en ‘elke natie heeft zijn eigen klimaat waanzin als normaal en compleet”, zegt Santayana. Precies het mentale klimaat

buitengewoon veranderd na de Tweede Wereldoorlog, en zo We zullen het aan het einde aangeven, in de laatste fase van zijn leven besefte Santayana het niet van de omvang van die verandering, noch van de omvang van de straf die de de realiteit had zijn politieke opvattingen opgelegd.

IV. Ideologieën en politieke filosofie.

Het alternatief tussen macht en overheersing behoort tot het vlak van psyche wiens wil (Will) onvermijdelijk ernaar streeft te overleven en te zegevieren in zijn omgeving. Vanuit het oogpunt van de geest hebben we alleen die krachten. Zij geven de voorkeur aan de verschillende facetten van de materiële natuur. De geest (onze reflectief en contemplatief vermogen) kan genieten van alles wat hij ervaart vanuit de macht waarmee hij wil leven. De psyche daarentegen gaat op in de drukte van

overleving en succes, leeft alleen voor bekwaamheid en overheersing. Daarnaast de geest kan de harmonieën vastleggen die af en toe en tijdelijk in elkaar grijpen verschillende bevoegdheden. Dan verschijnt er letterlijk een deugd. Van allegorisch definieert Santayana de deugden (deugden) in tegenstelling tot de heerschappijen en machten op de volgende manier: de deugden zijn ‘geesten’

die alleen een vegetatief of lyrisch leven leiden, perfect op zichzelf, en zich er niet van bewust zijn

enige invloed uitoefenen op andere wezens. ...

Hun bestaan ​​kan de orde en beweging van de wereld beïnvloeden, en dat zouden ze ook kunnen

zijn grootste schoonheid vormen. Het zouden de bloemen van die tuin kunnen zijn."

Zonder geplande invloed in de wereld en door toeval ontstaan, bestaan ​​de deugden niet behoren eigenlijk tot de politiek, aangezien dit de sfeer van de macht is overheersing. We kunnen echter wel over politieke of ideologische deugden praten aangezien de politieke sfeer deze ook af en toe kan aankaarten. Ook Het politieke leven kan acties, instellingen, gebeurtenissen of gebaren voortbrengen intrinsiek waardevol, en daarom alleen de ogen van de geest (op zichzelf) puur en ongeïnteresseerd) zullen kunnen bewonderen. ... Het is een geschikt object voor filosofische contemplatie, en daarom begint D&P door aan te geven dat dit weliswaar niet ter sprake zal komen deugden hebben vaak, omdat ze in principe vreemd zijn aan de politiek, de Ik hoop dat "de lezer ze altijd stil kan voelen fladderen op de pagina's."

Volgens Moreno was de grote vraag van Santayana's politieke filosofie of het liberalisme zou een deugd kunnen zijn. Door het te identificeren met het industrialisme, zou het liberalisme een deugd kunnen zijn

grof materialisme en middelmatigheid, wij verdedigen de reactie van Santayana was altijd negatief: dat kon niet zo zijn, omdat het indruiste tegen alles wat het vertegenwoordigde het leven van de geest. We kunnen ons ook afvragen of Santayana dat heeft overwogen een andere politieke ideologie zou deugdzaam kunnen zijn. Kwalificeren dat de deugden zijn tijdelijk, onverwacht en onbedoeld, nu is het antwoord dat de het oude aristocratisme, maar ook het bolsjewistische communisme en het fascisme

waren tijdelijk deugdzame ideologieën.47 Desondanks bleef hun doctrine van ideologie impliceert het verwerpen van welke opvatting of welk politiek programma dan ook Zij claimen de ultieme waarheid, zoals het geval zou zijn met het historisch materialisme. Voorhoofd Op zijn aanspraken op historische waarheid, op zijn demonstraties van de logica die ten grondslag ligt aan sociale processen, zal de filosoof een sceptische glimlach schetsen. Maar Santayana verwerpt ook de Soreliaanse overweging in het bijzonder en fascistisch algemeen dat de ideologie ten dienste kan worden gesteld van de krachten van de natie of ras. De functie van ideologie is niet louter propaganda, omdat het zo is Deze aard is niet illusoir, of dat hoeft in ieder geval niet zo te zijn. Alles heeft zijn oorsprong in in werkelijkheid de natuur, en de ideologische strijd gaat niet tussen alternatieve visies maar tussen machten die het leven min of meer goed dienen. Dus ook vroeger de omzetting van de politiek in kracht zal de filosoof zijn sceptische glimlach schetsen. Omdat elke autoriteit mythisch is, bestaat haar kritiek op ideologieën niet door de huidige situatie te vergelijken met een ideaal, of door de juridische legaliteit te ontmantelen

en sociaal in het licht van rationele legitimiteit. Zijn scepsis weerhoudt hem ervan om dat te doen

universele normatieve standaarden. Deze worden alleen in perspectief gezien van de geest, en blijven daarom buiten de politiek. Zijn ideologische kritiek Het moet worden begrepen in het licht van de missie die het voor de moraalfilosofie vastlegt: die bestaat uit het volgende:

De interesse die de moraalfilosoof leidt, is minder van waaruit de passage van de mensheid kan worden gevolgd van de ene naar de andere soort organisatie, om in elk type onderscheid te maken tussen het kwade en het goede dat zij met zich meebrengen. Met andere woorden, het onderscheiden van de machten die aan het werk zijn in een beschaving, en wijs op de overheersing die een van hen over de rest zou kunnen uitoefenen Filosofie, ook politieke filosofie, is dus een taak van de geest die zich in het leven van de rede voordoet als een indirect en onbedoeld gevolg van groei en natuurlijke materiële actie. Geconfronteerd met pragmatisme, maar ook in tegenstelling tot de meest voorkomende opvatting in de moderniteit is filosofische activiteit volkomen speculatief en contemplatief. moderne politieke filosofie zoals Machiavelli en Bacon voorstelden, heeft tot doel de wereld te begeleiden of zelfs te construeren politieke orde. Geconfronteerd met deze militante politieke filosofie verdedigt Santayana een andere louter bezig met het nadenken over de generatieve orde van samenlevingen, van de gebruikelijke, geleidelijke en ongeplande verandering, en aandachtig voor het magische en korte verschijning van politieke deugden. Hoewel de juiste houding dat wel is onthechting en de afwijzing van strijdbaarheid is geen ‘vrije’ filosofie van waarden" (wertfrei), zoals de Weberiaanse sociale wetenschappen of analytische filosofie.

De geest streeft deugd na, en voor deze politieke filosofie waarschuwt voor de overheersing veroorzaakt door militante ideologieën, die ideologieën die een bepaald en exclusief ideaal opleggen aan alle anderen die de bestelling plaatsen natuurlijk genereert op een bepaald moment en in een bepaalde samenleving. Totalitarisme in graad extreem, maar ook de politieke filosofie die door het liberalisme wordt bepleit, is dat wel besmet door dit soort strijdlust. Dus volgens Santayana is de kritiek op de

ideologieën of streeft de overgang van de mensheid van het ene type organisatie naar het andere na, aangezien de rede geen bestaansvormen maar mogelijkheden vastlegt. Je doel is bescheidener: het probeert de toekomst niet bewust te verbeteren, maar te verstevigen het goede dat er gebruik wordt gemaakt van de kansen van het heden. Omdat je materialistisch bent en sceptisch, Santayana is een ontgoochelde possibilist. Zonder de ‘reden’ op te geven in de samenleving", verwerpt de noties van legitimiteit en autoriteit ten gunste van van macht en overheersing. Deze begrippen zijn niet eens een epifenomen ervan klassenstrijd, maar slechts schijn. Op dit punt, zoals Machiavelli, Santayana probeert op elk moment het krachtenevenwicht vast te leggen, omdat 'het Wat deugd is in een tijdperk, is dwaasheid als dat tijdperk voorbij is een oude man die de liefde bedrijft.' Als Prometheus of Alexander zegevierden, is dat omdat Ze profiteerden van het juiste moment. Maar volgens Machiavelli impliceert Santayana's naturalisme een afwijzing voor de moderne manier van politieke filosofie bedrijven. Wat Santayana verdedigde was teruggaan vóór de inzet van de sofist Isocrates met macht en de wereldse gevolgen ervan, en zelfs vóór Plato's toewijding met de kennis die modellen voor de macht kan geven. Santayana kiest de vorm hoogste niveau van platonische liefde, dat wat in The Symposium is gereserveerd voor de dat ze in staat zijn tot een ‘perfecte inwijding’, zelfs superieur aan de kennis

‘groter’ en ‘mooier’, wat ‘de regulering is van wat steden aangaat en gezinnen'. Zijn benadering is die van een 'Castiliaans mysticus', net als hij hij kwalificeerde zich. Deze filosofische standpunten die hij in zijn literaire leven bekleedde stellen ons in staat de sympathie voor de totalitaire ideologieën te beoordelen die hij in zijn toespraak tot uitdrukking bracht wereldse leven, en laat ons vaststellen dat dit zijn meest persoonlijke politieke ideologie is Het was in werkelijkheid een technocratisch conservatisme waarbij technologie de plaats zou innemen politiek in die kwesties die door middel van de natuurwetenschap kunnen worden opgelost, terwijl al het andere, zoals hij verklaarde, 'aan het eigenaardige genie van ieder zou worden overgelaten'. vrije samenleving en ieder vrij individu.” De laatste metafoor van overheersingen en de kracht van een “Internationaal Instituut voor Rational Economy” geïnstalleerd het hoogste punt van Gibraltar illustreert dit ideaal en de mislukking ervan, waardoor de onvermijdelijke politieke cyclus.

V. Laatste opmerkingen

Omdat de geest alleen maar contempleert, is Santayana's politieke filosofie dat ook benadert het quiëtisme, dat zich in zijn wereldse leven moest manifesteren als ironie, aanpassingsvermogen en gebrek aan toewijding. Ondertussen is de geest dat wel moeten wachten op de zeldzame bloei van politieke deugden, en dit is waar het hapert zijn aanpak. Als kind was Santayana dol op reproducties van oude en prachtige gebouwen. Hij heeft ze nooit willen bouwen of bezitten: dat was zo in het verleden, in de reeds gebouwde gebouwen, waar zijn geest schoonheid zocht. Een oudere man vestigde zijn woonplaats in Rome, in de Eeuwige Stad die een tijdloos heden waarin hij zei: ‘Ik voel me dichter bij mijn eigen verleden en van het hele verleden en de toekomst van de wereld.” En het is in het verleden dat de de geest moet wachten op politieke deugden. Het is niet zo dat Santayana tekortschoot

van penetratie om de aard en evolutie van ideologieën te diagnosticeren

van het heden is dat zijn doctrine van ideologieën alleen maar een diagnose kan stellen

heerschappijen en machten zodra hun cyclus is voltooid en het schilderij is voltooid

gevuld. Daarom merkte hij in de jaren vijftig wel het dominante karakter op

van communisme en fascisme, maar omdat het tekenen nog maar net was begonnen, kon hij dat niet

ontdek de krachten van het democratisch liberalisme.

Santayana was een elitaire antidemocraat. Hij gaf de voorkeur aan een aristocratie, waarin

letterlijke betekenis van het woord, waarbij experts over technische zaken beslisten

en waarin er de grootst mogelijke vrijheid was voor het leven van de geest. Zijn voorkeur ging uit naar een zodanige arbeidsverdeling tussen staat, samenleving en individu ‘Er is orde waar de omstandigheden bekend zijn, en vrijheid waar de omstandigheden bekend zijn de verbeelding trekt haar eigen wetten.” In overeenstemming met deze overtuigingen, en vooral alle doctrines van ideologieën uitgewerkt in D&P, Zijn afwijzing van het totalitarisme, zowel links als rechts, is duidelijk. In tegenstelling tot Prometheus en Alexander bouwden Mussolini of Stalin fantasieën die in strijd zijn met het leven en het leven van de rede. De grootste beperking van Santayana verwijst niet naar het verleden, aangezien zijn uiteindelijke voorstel ondubbelzinnig was veroordeling van totalitaire ideologieën. Wij zijn teleurgesteld wanneer Wij kijken als het ware naar de toekomst, en zijn tijdgenoten zullen daar vast iets van hebben gedacht Amerikanen: Santayana had op heldere wijze de vernietigde wereld geanalyseerd door de Tweede Wereldoorlog, maar had de nieuwe machten niet opgemerkt opkomend. Rede in de samenleving, vijftig jaar eerder geschreven, lijkt vooruitziend terwijl D&P nauwelijks iets aankondigt.

Bij het weggooien als indirect en ongegrond de categorieën van autoriteit en legitimiteit, Santayana verborg de dynamiek van vrijheid en democratie die er was de Tweede Wereldoorlog gewonnen. Zijn veroordeling van de moderniteit is zo ernstig die niet merkt hoe hij triomfeert na de tweede Grote Oorlog, dus dat hij, in de stijl van Jünger of Heidegger, zichzelf alleen maar op straat hoeft te 'overvallen' uit Rome.

Er zijn twee manieren om volgens de natuur te leven, en geen van beide tegen haar. De eerste is de les van pragmatisme, die bestaat uit het nemen van de vrucht van Bacon's stelregel – "de natuur kan alleen verslagen worden door haar te gehoorzamen" -, hoewel het hier niet gaat om veroveren maar om leven. Deze route is de route die wordt uitgelegd met prachtige welsprekendheid in het verhaal van de Tuin van Autologen van Dialogen in twijfel. De straf en overeenstemming waarover daar wordt gesproken, betekenen conformiteit en toewijding aan ervaringen, en zijn de sleutels tot actie en techniek. Dit is het pad dat Santayana volgt in zijn wereldse leven, en voor velen Het is de enige mogelijke. Maar de Geest is niet toegewijd, en er is een tweede manier: slechts één, waardoor de Geest absoluut kan domineren. De eerste manier is onvoldoende omdat ‘dit in het horizontale vlak van stroming en mutatie niet mogelijk is er is een echte overwinning’; de tweede weg is verticaal, het is die van de transcendentie van het kosmische stroom in de ideale samenleving van essenties. Dit is duidelijk de manier die Santayana voortzet in zijn literaire leven. Laten we, met dit in gedachten, terugkeren naar uw gebrekkige beoordeling van de toekomstige mogelijkheden van vrijheid en democratie ze proostten in de jaren vijftig. We merken dan op dat voor Santayana de Echte waarden leven alleen in verticaal perspectief. De psyche maakt deel uit van de

de natuur, maar ook de samenleving die voortkomt uit de interactie van sommige geesten met andere.

Op dat gebied ontstaan, net als op andere gebieden, waarden waarvan de Geest getuige is,

maar op het horizontale vlak van materie en verandering blijven ze steriel dat het uiteindelijk geen verschil maakt, welke regeringsvorm dan ook. Zelfs niet in de natuurlijke wereld Er is ook geen echte evolutie in het sociale, aangezien verandering slechts een metamorfose is.

wreed en zinloos voor elke geest die zo Olympisch is als die van Santayana.

Vanuit het eeuwige bezien zijn autocratieën zeker net zo ellendig als onze democratische regeringen, maar toen Santayana van zo ver weg keek, ging hij voorbij hun verschillen over het hoofd zien en de democratische deugden onderschatten.

 

(bron: Rafael Cejudo Córdoba en Ramón Román Alcalá, Internationaal Tijdschrift voor Filosofie, vol. XVII (2012), blz. 119-137. ISSN: 1136-4076. Afdeling Wijsbegeerte, Universiteit van Malaga, Faculteit Wijsbegeerte en Letteren Teatinos Campus, E-29071 Malaga, Spanje)

Pdf: https://revistas.uma.es/index.php/contrastes/article/view/1143/1096

III - Vervolg

Ik ben op dit moment met ander werk van Santayana bezig en wil wanneer dat af is, op dit stuk terugkomen..

--

Tijd-voor-santayana?