Tijd voor Santayana?
Ik lees op dit moment Dominations en Powers, van George Santayana en dat is een filosoof waar je niet zoveel over hoort. Het is zeker geen wijsgeer van het "niveau" van Kant, Hegel of Wittgenstein.
Het boek is goed te lezen, maar dat betekent niet dat alles eenvoudig te begrijpen is voor mij als leek op filosofiegebied. Maar een metafoor vond ik bijzonder passend voor deze tijd. Santayana schrijft over politieke filosofie en daar ben ik zelf nog minder bekend mee. In zijn visie en in het boek ziet hij meerdere ordes in het leven, de generatieve orde die gaat over leven, overleven en groei, en daarnaast (o.a.) de militante orde, die zo belangrijk is voor politiek en het voorbeeld geeft inzicht in de actualiteit.
Santayana is o.a. maar niet enkel een naturalist en iemand die de natuur (in het boek vooral) gebruikt bij zijn denken over de wereld. In uitleg over de militante orde schrijft hij dat die in de natuur ook bestaat, namelijk dat sommige (hoge en meest ontwikkelde) planten het zonlicht van de omringende en lager liggende vegetatie afpakt en dat gebied tot armoede kan dwingen. Zonder dat er intentie in het spel is, in de natuur. Op dezelfde manier gaat de civiele orde te werk doordat ze hun grenzen willen verleggen en meer ruimte innemen. Alle Amerikaanse kolonisatoren waren in feite militant: ze veroverden nieuw gebied op zoek naar goud, of voor de conversie van ongelovigen. Het was een orde die militair was bij toeval / ongeluk. De verwoesting van barbaarse / inheemse culturen was niet het primaire doel, maar ze hadden ruimte nodig voor het lichaam en de geest, net zoals in het oerwoud de planten schaduw wegnemen van hun omgeving... Later gaat de mens gereedschap ontwikkelen en kan dit zowel voor vredig gebruik als voor oorlogsinstrument ingezet worden. Pas wanneer de intentie kwaadaardig is, is er sprake van echte oorlogsdreiging.
Tot zover het boek en draag ik het idee over naar de huidige tijd, die je kunt vergelijken met de tijd waarin Santayana leefde, voor en na de tweede wereldoorlog.
Maar het beeld van de natuur en de ontwikkeling van planten die andere in de schaduw zetten is natuurlijk heel sterk. Wat de natuur ook ontbeert is kennis en bewustzijn van emoties. Haat en jaloezie bestaan enkel bij de mens.
De huidige wereldorde - los van enige ideologie is er een waar het ruimteprobleem centraal staat. Je ziet dat terug in de klimaat-discussie, maar juist ook bij de vele oorlogen. Op economisch vlak is er het probleem en de weerstand tegen Groei, die is eindig, maar daar moet je Ruimte aan toevoegen als concept. De groei is niet enkel het probleem (er is steeds meer schuldig nodig om de toekomstige groei te financieren en dat is niet duurzaam), maar iedereen wil groeien en dat leidt tot een ruimtegebrek.
De westerse (maar ook oosterse m.i.) kapitalistische ideologie krijgt weerstand van andere ideologieën en dat leidt to jaloezie en in dat licht moet je de ontwikkeling van kernwapen en de ontwikkeling van militaire economieën zien. Zoals die van Rusland waar militaire uitgaven sterk zullen blijven groeien. Maar ook Noord Korea is een militaire orde, geworden omdat ze geen aansluiting kan vinden met het westerse model. En dus rebelleert. Als de vele terroristische organisaties die in opkomst zijn.
... Enfin. waar het me om gaat is om beter te begrijpen wat er in de wereld gebeurt, en een metafoor uit een naturalistische (geschoolde) filosofie kan daarbij helpen. De wreedheid zie je ook in de natuur is een veel gehoord gezegde. En groei en ruimte zijn essentiële factoren daarbij.
Zelf heb ik meegemaakt dat bij een bedrijf in crisis de ruimte sterk afnam en de groeiplannen in de ijskast kwamen. Er was opeens een teveel aan personeel, en vooral voor personeel die zich bezig hielden met de toekomst. In dat soort tijden, en iedereen zal deze situatie meegemaakt hebben, want alle bedrijven hebben te maken met groei en krimp tot (velen aan) faillissementen toe. En dan is de sfeer op de werkvloer heel anders... Niet vredig in ieder geval.
... Santayana maakt een onderscheid tussen "propagacion" y propaganda, tussen verspreiding en propaganda. De natuurlijke wereld zoekt en werkt op basis van verspreiding, onze cultuur (artificieel) zoekt propaganda. En om oorlog te voorkomen is het goed, zo meent hij, om een leger instant en paraat te houden. Natuurlijke groei is gezond, maar niet opgewassen is tegen fanatici die niet het geduld hebben om zich afhankelijk te maken van deze groei maar zelf willen ingrijpen (in de natuur).
[Maar dit verklaart nog niet hoe beide denkwijzen elkaar in de weg zitten of waarom het vaak goed gaat. De instandhouding van een leger is noodzakelijk, dat wisten ze in de oudheid (si vis paz, para bellum), maar in het westen (b.v. Duitsland) meende men het niet nodig om een defensie-industrie op niveau te houden, dat werd zichtbaar en die zwakte werd door fanatici opgepakt, zo zou de huidige ontwikkelingen, aanval op Oekraïne, Israël, kunnen begrijpen. ]
...
In "het nieuws" lees ik over Sarah Bakewell, "Laten we stoppen met zwelgen in hoe verschrikkelijk wij mensen wel niet zijn... Vertrouwen kwijt in de mensheid. Dat is een fenomeen van alle tijden, ook voor humanisten..." (Trouw)
Zelf denk ik dat de geschiedenis cyclische trekken vertoont en dat we soms te enthousiast en optimistisch zijn over de mens (het mensbeeld) en soms te negatief. Lange tijd was de tendens dat de mens voor vooruitgang (en meer vrede) zorgde. Maar nu ligt de focus op weerstand, rebellie, problemen en oorlog. Alles heeft te maken met het mensbeeld zelf. De natuurlijke of dierlijke instincten die niet zo goed passen bij (vooral) het humanisme...
... De foto van de NY Times, (gevonden op eBay) laat nog eens zien dat Santayana niet altijd actueel is. hij stelt in het boek idd voor dat democratieën niet altijd werken en zag liever een regering van een aristocratisch gezelschap (technocratisch in modernere termen)
Reacties