Over... De Barbaren ... van Baricco

Het boek, in de Nederlandse vertaling, Barbaren genoemd, heb ik zelf niet gelezen. Maar wil dat wel een keer doen. Het thema van hoe cultuur verandert en in zijn visie, verslechtert, spreekt natuurlijk tot de verbeelding. Of het ook zo is, is een andere vraag. 

 "In De barbaren behandelt Alessandro Baricco een fenomeen dat ons allen aangaat: de geleidelijke teloorgang van ons cultuurbesef. Baricco schreef hierover een serie wijd uiteenlopende en veelgelezen artikelen. Zo schakelt hij moeiteloos over van de tanende interesse voor de wijncultuur naar de vercommercialisering van de ooit heilige voetbalsport. Is er in de moderne tijd nog wel plaats voor bezieling? Wel degelijk, stelt Baricco, we moeten alleen beseffen dat er niet zoiets is als beschaving aan de ene en barbarisme aan de andere kant. De huidige cultuur bevindt zich in een staat van mutatie; er is geen sprake van een botsing, maar van een overgang van een oude naar een nieuwe cultuur..."   "Alessandro Baricco (1958 Turijn) is a populaire Italiaanse schrijver, director en performer. Zijn romans zijn veel vertaald... (Bron: Wikipedia)"

-- Goodreads geeft heel wat richting qua inhoud:

"Het lezen van dit boek was een problematische ervaring: ik weet echt niet waar Baricco voor staat! In eerste instantie lijkt hij te stellen dat onze cultuur ten onder gaat als gevolg van het ‘Google-fenomeen’, het internet en de sociale media: alles is oppervlakkig geworden, er is geen diepgang meer. Met andere woorden, Baricco presenteert zichzelf als een cultuurpessimist. Dat mag plausibel zijn, maar zijn argumenten zijn erg grotesk (hij spreekt over de mutatie van mensen in vissen, over hordes barbaren die onze samenleving binnendringen, enz.). Maar dan, aan het einde, verandert hij plotseling van koers en begint hij de grote veranderingen te verdedigen die plaatsvinden in de internetrevolutie, een duidelijke tegenspraak met wat hij eerst zei. Dat deed me denken dat Baricco zijn lezers gewoon wilde ontlopen, en in feite een satire op cultureel pessimisme wilde brengen. Misschien ben ik vreselijk onrechtvaardig, maar ik heb de indruk dat Alessandro Baricco zich in dit boek in de Italiaanse traditie van arlecchino plaatst...

 

in NL:

"Het kost al heel veel moeite om je eigen kluitje aarde te begrijpen", schrijft Alessandro Baricco in de inleiding van zijn tot boekvorm uitgegroeide verzameling essays en toch onderneemt hij een poging om de verschuivingen of de 'mutatie' van onze cultuur te vatten. Hij benoemt onze tijd zelfs als een kantelmoment dat net als de Verlichting de hele wereld opnieuw definieert.

Zijn we dan al toe aan het post-postmodernisme en kan er in onze 'zeitgeist', die wordt gekenmerkt door snelheid, oppervlakkigheid en overdaad, überhaupt sprake zijn van een eenvormige beweging of stroming?

Baricco biedt met zijn ‘barbaren’ een pilletje aan tegen het cultuurpessimisme dat wordt gekenmerkt door een elitair bejammeren van de degeneratie van de cultuur. Jongeren lezen niet meer, geen kat weet nog wie Frida Kahlo was en over een aantal jaar is De Goddelijke Komedie enkel nog dat obscure boek dat ter inspiratie diende voor Dan Brown. Maar volgens Baricco valt het allemaal best mee.

"Is onze beschaving om zeep omdat u niets over deze vrouw weet?" Dat stond als onderschrift bij een afbeelding van Frida Kahlo op een cover van dS Weekblad toen er een artikel in verschenen was over De barbaren. Een vraag waar mijn leerlingen stil van worden. Uiteraard kennen zij Kahlo niet (meer). Astrid Bryan, die in de inleiding van het artikel wordt genoemd, kennen ze dan weer allemaal. Wat gegniffel ondersteunt de helaasheid der dingen.

Is onze beschaving aan het afglijden? Verloedert onze cultuur? Worden wij kinderen van de oppervlakkigheid, de bitesize massa'cultuur'?

Een aantal van mijn leerlingen sluit zich aan bij Baricco. Ook volgens hen valt het al bij al nog mee. Ze weten nog wie Osama Bin Laden is en de 'écht belangrijke mensen', die kennen ze nog.

Wat me vooral stoort aan de analyse van Baricco is het belang dat hij hecht aan het onderscheid tussen 'hoge en lage' cultuur. Highbrow en lowbrow. Virginia Woolf en Spider-man. Walter Benjamin en Mickey Mouse. Blote vrouwen en strips worden in Baricco’s discours onmiddellijk en onverbiddelijk verbannen naar de lagere regionen. Maar goed dat hij niets over videogames schreef. In zekere zin beweert Baricco dat hij de sleutel tot het begrip van de nieuwe cultuurstroming gevonden heeft in het samengaan van hoog en laag, in het vervagen van de grens tussen die twee. Hoge cultuur zou voor sommigen lastig, vermoeiend en verstikkend zijn. Baricco raadt zijn lezers aan om open te staan voor die ‘nieuwe’ cultuur van ‘lage’, wereldse uitingen die aansluiting vinden bij een wereld zonder boeken, een wereld die los van boeken bestaat. Middelmatigheid en oppervlakkigheid beïnvloeden de huidige cultuur zonder die te bedreigen. Of zoals Baricco het stelt: waarom een dure, exclusieve wijn degusteren als je ook ‘hollywoodwijn’ kan kopen?

Laat me dit duidelijk stellen: ik hou enorm van ‘lage’ cultuuruitingen! Ik ben een grote fan van rioolhorrorfilms, van abjecte cultcinema, van comic books, van videogames, van rock ’n roll en extreme metal. Maar ik hou niet van middelmatigheid en oppervlakkigheid. Het antwoord op deze paradox biedt volgens mij een alternatief antwoord op de dreiging van de barbaren.

Volgens mij zit die dreiging geenszins in een steeds groter wordende aandacht voor het lage, in een soort stelselmatig ‘afzwakken’ van cultuur. De dreiging zit hem in het verliezen van kritische geest, in het hersenloos slikken van wat massamedia voorschotelen, in verveling, in apathie -en vooral- in een gebrek aan gretigheid en immersie.

‘Diepgang is een leugen’, poneert de Italiaan. Ben ik zelf een barbaar in die zin dat ik mezelf niet meer kan verdiepen in cultuuruitingen? Misschien. Al te vaak betrap ik mezelf erop gretig en onrustig te neuzen in dvd-hoesen, boekcovers en cd-boekjes zonder dat ik echt de tijd neem om één werk volledig tot zijn recht te laten komen. Maar dat is misschien wat Baricco omschrijft als “het plezier van het bladeren.” En misschien ben ik wel in staat om mezelf te verliezen in literatuur, toneel, muziek, ... Maar dat kost tijd. En moeite.

Het is alsof het idee van schoonheid wordt vervangen door dat van spectaculariteit, het is alsof de techniek de voorkeur krijgt boven de inspiratie, het effect boven de waarheid. Dat is een belangrijk punt, juist om wat het aantoont in een nog altijd sterk romantische beschaving als de onze: het idee dat je om de verhevenheid van de echte waarde te bereiken een kronkelige weg moet afleggen, zo niet een van lijden, dan toch tenminste een van geduld en lering.

Ik beweer niet dat kunst ervaren telkens een opslorpende, afmattende ervaring moet zijn, maar kronkelwegen moeten mogelijk blijven! De Toverberg was voor mij vorig jaar geen eenvoudige wandeling. Maar ik zou het enorm betreuren als dergelijke trektochten niet langer worden gemaakt. Het moet mogelijk blijven om van de snelweg van het ‘Amerikaanse Imperium’ af te wijken. Verzanden we anders niet gevaarlijk snel in een wereld die gedomineerd wordt door uniformiteit?

Daar houdt het voor de barbaar op. Wat heeft het voor zin, vraagt hij zich waarschijnlijk af, om je zo uit te sloven om een minderheidstaal te leren wanneer je de hele wereld te ontdekken hebt, en dan bovendien een wereld die een taal spreekt die hij kent.

Ik vermoed dat ik weet welke taal de taal van de barbaar is. Newspeak!

Ben ik dan een verbitterde cultuurpessimist die vindt dat de nieuwe generatie ongeïnteresseerd, ongenuanceerd en vlak is? Misschien. Ik leef vaak in onvrede met de wereld om me heen. Dat komt vaak door een gebrek aan gretigheid en immersie. En door talentenjachten op tv. Maar daar schrijf ik een andere keer over. Als een van mijn leerlingen met één oor een nummer van een tieneridool op een gsm beluistert en na een aantal seconden over het schermpje veegt om fruit fijn te hakken en weer wat later een nietszeggende statusupdate de wereld instuurt, dan maak ik mij zorgen. Anderzijds, ik daag elke cultuurpessimist uit om een optreden van Steak Number Eight te ervaren en me achteraf te komen zeggen dat ‘de jeugd’ niet langer tot overgave in staat is.

Uiteindelijk heb ik het boek van Baricco twee sterren gegeven. De Italiaan en ik zijn het over vele zaken oneens en ik stoorde me bovendien aan zijn schijnbaar spontane schrijftaal en zijn flauwe humor. Wat niet wegneemt dat Alessandro Baricco met De barbaren een onwaarschijnlijk boeiend boek heeft geschreven. Zelfs een middelmatig boek kan tot denken aanzetten…

‘Diepgang is een leugen’, poneert de Italiaan. Om zijn ongelijk te bewijzen ‘verdiep’ ik me het komende uur in Pelegial, een conceptalbum van The Ocean waarin de band laag per laag afzakt naar de donkere kern van de oceaan. Diepgang is geen leugen, maar als we als samenleving niet langer in staat zijn om gretig te zijn en niet langer het verlangen koesteren om te worden ondergedompeld, dan vrees ik dat de barbaren voor de deur staan.

EN:

Dit is een briljante kritiek op de evolutie van de hedendaagse samenleving. Voor iedereen die bekend is met McLuhans theorie over het medium van de boodschap, lijkt het misschien slechts een herhaling. Maar het is meer dan dat: Barrico brengt het concept veel verder, naar het terrein van alledaagse voorwerpen, gewoonten en zelfs monumenten.

Hij houdt niet de overbodige toespraak over hoe overbodig de samenleving van vandaag is, maar hij gaat de diepte in. Dit is misschien wel een van de meest interessante concepten die in zijn essays worden uitgelegd: hoe we op het internet surfen, en op het leven, op ervaringen... en niet ingaan op de werkelijke diepte en betekenis van de dingen.

Barrico's schrijfstijl is vrij toegankelijk, maar genuanceerd met fijne lijnen van sarcasme en zelfs spot. Een van de observaties waar ik het meest van genoot is dat "we het idee van schoonheid hebben vervangen door dat van spektakel".

Ten slotte is Barbarians, ondanks de titel, geen werk over regressie, maar eerder een kritiek op de mutatie van dingen en gewoonten. Ironisch genoeg geeft deze mutatie amplitude aan elementen die ooit eendimensionaal waren, of alleen voor de experts (zoals wijn, boeken of zelfs voetbal), terwijl ze hun oorspronkelijke kern verloren.

 

NL:

Vaak levert een boek ontspanning. Soms geluk. Maar zelden een inzicht dat inslaat als de bliksem uit de hamer van Thor. Wel: dit was er één. Barrico's boek legt duidelijk uit waarom we de oppervlakkigheid (van nieuwe media maar ook wijn of boeken) niet zomaar kunnen negeren als decadente degeneratie van een verloren generatie. Het voorbeeld dat hij geeft van de Ilias is treffend: voor diegene die daadwerkelijk in die tijd leefde was het waarschijnlijk potsierlijke quatsch, maar voor ons een monument uit de oudheid. De "heruitvinding van de oppervlakte als plaats van de betekenis" is een noodzakelijke stap in het secularisatieproces dat wij momenteel doormaken. "God is dood" = diepte als een optische illusie. En het is enkel m.i. zichtbaar omdat de mutatie nu (itt voeger) zo snel gaat waardoor we het zien. Waar gaat dat eindigen?

NL:

Er waren te veel ergerlijke dingen aan dit boek om door de vingers te zien:

1) Dit mag een vertaalsymptoom zijn, maar elke keer als Baricco de lezer direct toesprak ("ik zal het proberen uit te leggen", "hou vol...", etc.) was het alsof hij het tegen een kind had. Zelfs de zeldzame momenten dat ik het volmondig met hem eens was wist hij mijn enthousiasme te vernietigen door me te kleineren.

2) Baricco doet ontzettend veel moeite om de lezer ervan te overtuigen dat hij de "barbaren" wil begrijpen en niet veroordelen. Vervolgens gebruikt hij overal voorbeelden en terminologie ("barbaren", "een ziekte", etc.) waarmee hij de barbaren in vrijwel elk opzicht veroordeelt. Zelfs in het allerlaatste hoofdstuk waarin hij wil aantonen dat de grens tussen de barbaren en de beschaving een denkbeeldige is probeert hij de lezer ervan te overtuigen dat hij niet net 200 pagina's heeft besteed aan het zorgvuldig formuleren en vormgeven van diezelfde grens.

3) Waar hij telkens uitstekend bewust is van de mutatie die de barbaren zijn en hoe deze in de geschiedenis telkens als een recursieve circelredenering plaatsvinden lijkt hij zonder enige reden aan te nemen dat deze cirkel plotseling stopt bij zijn favoriete auteurs en belevenissen. Zelfs als hij zich bewust is van dit vooroordeel besteed hij vrij weinig woorden aan deze belevenis. Baricco, zelfverklaarde intellectueel die hij is, moet zich toch wel realiseren dat hij de barbaar is van de ogen van zijn voorganger?

Het punt van het verlies van diepgang interesseerde me enigszins, maar het lijkt me veel interessanter om te bedenken wat deze mutatie oplevert dan wat ze verliest (een idee wat Baricco ongetwijfeld als barbaars zou bestempelen). De meeste pessimisten hebben dan ook geen ongelijk, maar hebben ook zeker niet de meest interessante ideeën. En in mijn ervaring is Baricco een onverbeterlijke pessimist die vond dat het vroeger beter was, ondanks al zijn pogingen om me van het tegendeel te overtuigen (en ja, ik zie daar best de ironie van in).

NL.

Heb het boek gelezen naar aanleiding van de VPRO serie 'Sarah’s barbaren' (najaar 2011), een vierdelige documentaire reeks over kunstenaars die "in hun werk hoge en lage cultuur moeiteloos met elkaar verbinden: Disney-prinsessen als inspiratie, street art in het museum, mode met een missie, het menselijk lichaam als schildersdoek.", zoals het programma zichzelf aankondigt. Het programma gaat niet echt een diepere interactie aan met het boek dan dit zinnetje, maar is desalniettemin toch de moeite waard.

De essentie van het boek wordt door het zinnetje ook niet vol getroffen, maar ook het boek is interessant om te lezen. Het is een samenvoeging van een aantal krantenartikelen die over onze veranderende cultuurbeleving aan. Illustratief zijn de voorbeelden over boeken, wijn en voetbal. Ze laten zien hoe traditie en diepgang verdreven worden door beleving, vluchtigheid en oppervlakkigheid; "beweging en dynamiek" zoals Baricco dit noemt. Hij kan zijn voorkeur voor de oude cultuurbeleving niet geheel onderdrukken maar geeft aan het eind van het boek wel toe dat het meemaken van deze overgang an sich erg interessant is.

Dezelfde thema's komen ook in andere boeken aan bod zoals in "En toen wisten we alles: een pleidooi voor oppervlakkigheid" van Coen Simon en "De Druk van beleving: filosofie en kunst in een domein van overgang en ondergang" van Gerard Visser, maar het boek van Baricco onderscheidt zich door haar leesbaarheid en -vooruit- oppervlakkigheid :-)"

(bron: https://www.goodreads.com/book/show/20562674-the-barbarians)

In VN een recensie:

Tekst Lex ter Braak, DE HORIZONTALE MENS IS ONDER ONS

"Had ik De barbaren van Alessandro Baricco niet gelezen, dan zou ik geen bijzondere aandacht hebben geschonken aan de aanbeveling van de wijnhandelaar. Een jonge vinoloog, zei hij, een fonkelende fles Côte de Beaune 2006 in de handen, heeft dit befaamde Château overgenomen en een moderne manier van wijn maken geïntroduceerd... " https://www.vn.nl/de-barbaren-alessandro-baricco/

Ik vond het boek op een filosofieblog, Ph-ot-Move*:

"#93. A new culture?

... Ik ben geneigd te betreuren hoe de huidige cultuur zich ontwikkelt. Oppervlakkigheid overspoelt de diepte... Emoties verdrijven argumenten. De communicatie is snel en furieus. Boeken worden alleen gepubliceerd wanneer verbonden met beroemdheden of idolen of wanneer aangesloten op tv-programma's. Sociale media vieren het triviale.

Het serieuze wordt over de rand van de anonimiteit geduwd. Gaat er iets erg mis of ben ik bevooroordeeld door een oude, ter ziele gegane culturele stijl?

In zijn boek The barbarians (2006) betoogt Alessandro Baricco dat wat lijkt, en inderdaad in veel opzichten is, barbaars, het vernietigen van oude culturele waarden tot in de kern, in een zich verspreidende ineenstorting van de gevestigde beschaving, kan niet alleen onstuitbaar zijn, maar ook waardevol en legitiem.

De oude intellectuele ethiek van het diepgaand zoeken naar de ultieme waarheden, waarvoor levenslange toewijding nodig is wetenschap, heeft zichzelf in de diepte begraven. Dergelijke ultieme, blijvende waarheden zijn een illusie. De moeite die ermee gemoeid is niet in verhouding tot de beperkte opbrengst van waardevol inzicht en intellectueel genot. Het discours is slechts toegankelijk voor een steeds kleiner wordende kring van specialisten, die onderling kibbelen, strijden om de macht, terwijl de wereld gaat voorbij. En het heeft niet bepaald een humane en vreedzame wereld opgeleverd. En te diep graven kan verdwalen in een leegte.

Wat er nu gebeurt is een democratisering en socialisatie van mentale activiteit. Niet langer alleen voor een intellectuele elite, en niet langer een eenzame aangelegenheid. Surfend langs het oppervlak, racend in hyperspace, mensen verzamelen hun eigen verzameling stukjes en beetjes, heel erg bedankt, waar ze van genieten en waarmee ze delen anderen wisselen allerlei restjes uit, die afdwalen, echoën in eindeloze netwerken, broeden en hercombineren en soms viraal worden. Contemplatie maakt plaats voor verrukking, een standpunt innemen wel vervangen door voortrennen, zoeken naar onbeweeglijke waarheid door een run die geen specifiekheid meer lijkt te hebben doel na te streven. Beweging is een doel op zichzelf geworden.

... De afwijzing van absolute ideeën, over waarheid, moraliteit en schoonheid, maakt deel uit van mijn Imperfectie op de beweging. De verschuivingen van ideeën en betekenissen maken deel uit van het pragmatisme dat ik predik en beoefen. De afwijzing van ideeën en van persoonlijke identiteit als autonoom en geïsoleerd hangt nauw samen met de socialisatie van de wereld zelf waar ik in mijn andere humanisme voor pleitte, waarbij ik het Verlichtingsideaal van een rationeel, autonoom geloof losliet zelf, waarbij we accepteren dat het zelf de ander nodig heeft om zichzelf te worden en te ontwikkelen. De combinatie en hercombinatie van diverse visies, extractie uit oude contexten en onderdompeling in nieuwe contexten is wat ik besproken en aanbevolen in mijn uitvindingscyclus.

Hoe kan ik dus mijn afkeer van de huidige cultuur verzoenen met het feit dat mijn eigen ideeën dat wel lijken te zijn? komt dit, althans gedeeltelijk, overeen met de bewering van Baricco? Misschien moet ik mijn zelfingenomen vasthoudendheid opnieuw onder de loep nemen vasthouden aan de traditionele culturele waarden van intellectualisme, diepgang, eruditie en serieus, systematisch inspectie. Dat doet pijn.

Toch kan ik de intuïtie dat er iets grondig mis is nog steeds niet van me afschudden. Maar dan, in plaats van dwaas Als ik probeer de deining van de huidige cultuur een halt toe te roepen, zou ik er dan niet in kunnen meegaan terwijl ik haar voed met de vruchten die dat wel zijn? nog steeds uit de diepte gedoken, maar misschien gedestilleerd tot iets dat net iets bedwelmender en meeslepender is dat tot aan de oppervlakte, om te worden gesmoord door meeracende mensen. Is dat misschien hoe deze blog kan uitwerken, zelfs als ik het niet zo bedoelde: het aanbieden van stukjes uit de filosofie die door de lezers in elkaar kunnen worden gezet zoals zij het goeddunkt, terwijl ze voorbij rennen?"  (* bron: https://philosophyonthemove.blogspot.com/2013/05/93.html)