Oerganisatie (Henk Verhoeven)

Wat een geweldig mooi verhaal.

Oerganisatie is een boek (uit 2013) geschreven door arbeids- en organisatiepsycholoog Henk Verhoeven. Ik las het met plezier, al moet ik bekennen dat ik een andere afloop had verwacht, misschien wel een andere inhoud. Maar ik ga me er aan over en ervaarde het als een prettige reis, waarna ik vernieuwd van terugkwam. Vernieuwd en energiek.

Het boek bestaat uit drie delen, Genen (1), Memen (2) en Oerganisatie (3). Het eerste deel is een fors uitgebreider verhaal dat ik wel ken van andere schrijvers onder andere van The Gene van Siddhartha Mukherjee, die in plaats van zijn wereldbeeld in genen en memen opbouwt de oorsprong ziet in atomen, bytes en genen. En verder lijkt het gehele boek op dat van Antonio Damasio, die de vreemde orde der dingen schreef. Een belangrijke rol in het verhaal speelt Richard Dawkins (the selfish gene) waarin deze stelt dat het menselijk lichaam niet te zien moet zijn als in-dividu, dus ondeelbaar maar juist als samenwerkingssysteem. In menselijke organisatie treedt dezelfde ... specialisatie en functieverdeling op. Hier komt ook een (eerste) verwijzing naar onze cultuur: economische en culturele ontwikkeling komt in essentie neer op functieverdeling en -specialisatie... Matt Ridley beschrijft (the rational optimist) culturele vooruitgang ... als "specialisatie in productie en generalisatie in consumptie."

Evolutie komt door natuurlijke selectie op gang, maar (volgens Darwin) ook door seksuele selectie, bijv. door de speciale kenmerken van soorten om aandacht te trekken.... In sneltreinvaart lees je dus door Darwin en de denkbeelden van Dawkins heen.

Ik kwam dus al snel door het eerste deel heen, maar stuitte toch op een aantal toevoegingen die zeer bijzonder waren. Zo schrijft hij over het verschil tussen emoties en rationaliteit en dat het een misvatting is dat dit tegenstellingen van elkaar zijn. "Onze doelen worden voornamelijk altijd in eerste instantie bepaald door emoties. Gegeven deze doelen kunnen acties vervolgens als rationeel of irrationeel bestempeld worden... Rationaliteit zou je kunnen zeggen, is alleen dan betekenisvol als het gerelateerd wordt aan een door emoties bepaald doel. Rationaliteit gaat altijd en alleen over middelen, nooit over doelen..." (De evolutie van de evolutie, hoofdstuk drie)

Op andere locaties waar ik gas terug leek te geven was bijvoorbeeld hier. In Hoe wij mensen werden (4) schrijft hij over gedrag. Emoties zijn vaak rationeler dan we denken. Hij verwijst hier naar economische speltheorie en het wolvendilemma, en een praktijk in het oude Engeland wat later the tragedy of the commons wordt gaat heten: boeren die eerder dan dat het gras rijp is al het gemeenschappelijk land gebruiken om hun koeien op te laten grazen, en daardoor het voor de rest (en uiteindelijk ook zichzelf) van de samenleving te verpesten.

Het verhaal in het boek gaat door de zinsbouw zo bijzonder snel dat de inhoud, dat toch non-fictie betreft, zich leest als een roman. Maar op dat bovenstaande punt aangekomen, moest ik stoppen. En denk daar nu nog over na.

Het is bijzonder hoeveel informatie en kennis in het korte verhaal van 340 bladzijde zich opgeborgen. Zo weet ik nu bijvoorbeeld dat het christendom en de islam (toch) iets gemeen hebben: het zijn beide missionaire godsdiensten, itt tot het jodendom. De belangrijkste conclusie is dan ook voor mij dat dit een encyclopedisch werk(je) betreft.

...

Deel twee gaat dan over Memen. Dat begrip wordt en passant beschreven met "ideeën die zich verspreiden," en volgens Dawkins - die het concept introduceert - cultureel overdraagbare gedragingen, opvattingen en ideeën. Deel twee bestaat uit de hoofdstukken zes (de evolutie van memen), zeven (de oerganisatie van onze persoonlijkheid) en acht (de autonomie van informatie).

Een voorbeeld van een meme is de kettingbrief die zich als een virus verspreid, net als het computervirus zelf. De vernieuwende gedachte hier is dat het niet de mensen zijn die ideeën hebben, maar ideeën die mensen hebben (eerder geponeerd door...), dus memen verhogen hun eigen levenskansen wanneer ze meewerken aan het effectiever functioneren van hun omhulsel (de hersenen waar ze verblijven). Een van de kritiekpunten van de memetica is dat menselijk gedrag doelgericht is, en memen net als genen geen doel hebben. En, aandacht is het voedsel voor memen. (hoofdstuk zes).

In hoofdstuk zeven over de persoonlijkheid gaat hij in op het big five model en hoe de mens door omstandigheden gestuurd wordt. Het model van Sedikikes en Strube was me onbekend en onderscheid vier basismotieven voor de vorming van onze persoonlijkheid, het accuraatheidsmotief (we vinden het belangrijk dat we een beeld van onszelf hebben dat overeenkomt met de werkelijkheid. de behoefte om de juiste mening te hebben), het verbeteringsmotief (trainen om ergens beter te worden), het zelfverheffingsmotief (we hechten waarde aan informatie die onze zelfwaardering ten goede komt, dat we de good guy zijn, de held), en als laatste het consistentiemotief (we zoeken informatie die ons zelfbeeld bevestigen). Het aardige van dit model is dat ze een relatie met natuurlijke (de eerste twee motieven) dan wel seksuele selectie (de laatste twee motieven) verbinden.

Ook in dit deel - veel (sociale) psychologie bijv. de verwijzing naar het verschil tussen het individu en de groep en dat deze laatste vaak slimmere beslissingen neemt, verwijzend naar Surowiecki.
Cultuur loopt aan de leiband van de natuur, is een uitspraak van Edward Wilson (van, de oorsprong van creativiteit) waar mee hoofdstuk acht begint. Memen leven als hotelgasten in het lichaam, de hersenen van hun gastheer. hierin gaat hij verder in op de verspreiding van memen, door o.a. seksuele selectie. De totalitaire cirkel is een ander voorbeeld (dan theory of commons) waar slimme actoren dom gedrag kunnen vertonen.
Bijzonder zijn de vele voorbeelden waar de schrijver het normale verhaal omdraait. We slapen in een neutrale toestand, terwijl wakker zijn juist speciaal is. De broaden & build theorie gaat over nieuwsgierigheid en voorzichtigheid waarin de mens net als het dier evenwicht in moet zien te vinden tussen positieve (broaden) en negatieve (build) emoties.

Deel drie behandelt het geheel, de oerganisatie. De oerganisatie van alles (negen) en de oerganisatie van onze maatschappij (tien).  Het nawoord gaat in op "je persoonlijke memetische evolutie."

Ook hier weer een veelheid van kennis en informatie en ook weer naast de bekende wetenschappers (Jared Diamond) de alternatieve visies, zoals in hoofdstuk negen over de traditionele gedachte dat de opkomst van landbouw "een stap voorwaarts was." Volgens antropoloog Colin Tudge klopt dit beeld niet omdat jagers maar 15 uur nodig hadden om te jagen en  de rest tijd hadden voor creatieve zaken. Met landbouw kwam grond en eigendom en het onderscheid tussen de haves en de have-nots. Klassenverschillen. Landbouw bracht ook de noodzaak voor handel. In dit hoofdstuk zit de kern van Oerganisatie schrijft de auteur wanneer de Rotterdamse filosoof Bernard Mandeville ter sprake komt, die bekend is geworden van private vices and public benefits. [zeer actueel], "en kan beschouwd worden als de geestelijk vader van Richard Dawkins, die zag dat egoïsme op het meest basale niveau (genen en memen) resulteert in schitterende vormen van samenwerking en harmonie op hoger niveau. Dit is de kern van Oerganisatie." Vooral Dawkins ontkracht  het idee van een centrale organiserende kracht en wijst op het zelforganiserend vermogen van systemen.

Verder, het DNA van dictaturen, recursieve memen (zelf-instandhoudende-gedachtes) en concepten als blaming the victim (een zondebok zoeken terwijl het systeem [de cultuur?] buiten schot blijft) zijn in toenemende mate onderwerpen die richting de centrale vsisie vna het boek komen: het leven is een systeem en dat moet je als zodanig bestuderen. Bijvoorbeeld door gezinstherapie en niet maar blijven focussen waarop één kind afzonderlijk gedrag vertoont.
Ook onbekend was het werk van Alvin Toffler die in the third wave uitlegt wat de organiserende principes van de industriële revolutie waren (standaardisatie, specialisatie, synchronisatie, concentratie, maximalisatie en centralisatie). Qua maximalisatie (meer willen, greed is good) zitten we misschien al over de top.
Het laatste hoofdstuk geeft weer meer zicht op de meer bekende ideeën en theorieën (o.a van Diamond) over de organisatie van het westen dat een voordeel uitbouwde op het oosten en ook verticale organisaties zoals in Afrika. Ook de Noord-Zuid-discussie komt hier aan de orde en resoluut schakeert de schrijver zich achter de protestante ethiek theorie van Weber en de opkomst van het kapitalisme. En systemen verliezen hun evenwicht maar neigen er ook weer naar toe.

Ik ga in grote stappen door het boek en her en der haal ik er wat krenten uit. Maar als werk en geheel is het allereerst een mooi verhaal, wat ik al schreef en deel ik de theorie wel: de wereld bestaat uit  zelfsturende systemen en top-down ingrijpen werkt meestal niet en het groter geheel bepaalt vaak een de uitkomst van een gedetailleerd probleem. Even een eigen samenvatting. In het nawoord bepleit de schrijver van een meer systeemgerichte benadering. Iets dat ik destijds ook met architectuurdenken zag en waar ik veel van geleerd heb. Maar het is ook een mooi verhaal zonder duidelijke echte theorievorming. Het is een exercitie om de complexe wereld te begrijpen, maar het is geen theorie die de toets der praktijk heeft gehaald. Ook wordt wel duidelijk dat de auteur Dawkins bewondert en is daarmee niet erg neutraal. Wat me verder opvalt is hoe hij met gemak over toch wel zware onderwerpen zoals verkrachting schrijft wel steeds refererend aan een werk van een expert (in dit geval A natural history of rape).

De titel dekt alleen niet de lading merk ik. Wat is nu precies oerganisatie? En is het niet jammer dat daar het woord orgaan een rol in speelt, terwijl het systeem gaat om genen en memen?
Zelf ga ik nog eens een boek van Dawkins herlezen (The GOD delusion), en bedenk me dat dit boek vooral toch een theorie is. Er zijn critici die menen dat niet het GEN het belangrijkste element is in ons leven, maar juist energie, de mitochondria. En dat blijft een punt voor het boek. De theorie is er nu, maar dan? Voor wie is dit boek?

--
2018/05/the-strange-order-of-things