De schaduwelite

Wanneer ik een stijlbreuk tegen kom in een boek, dan let ik extra op. Vaak is er dan wat aan de hand. In dit geval van de schaduwelite is dat niet anders. Ik vond de stijlbreuk pas aan het eind van het boek in de epiloog. En dat was een hele openbaring. De schaduwelite was leuk om te lezen. Maar wat ik nooit had kunnen vermoeden was, waartoe het me heeft gebracht. Een totaal nieuw inzicht in de financiële wereld.

De schaduwelite, voor en na de crisis, niets geleerd, niets vergeten, is een boek van Ewald Engelen (EE). Het boek kwam uit in 2014, vlak na de laatste naschok van de financiële crisis toen SNS nog even genationaliseerd werd. Sjoerd van Keulen was CEO van het bedrijf en voorzitter van het in 2007 opgerichte Holland Financieel Centrum, HFC.
In de proloog laat Engelen het verhaal daar beginnen, wanneer Jeroen Dijsselbloem in Buitenhof de leiding neemt over financiën en een nieuw elan probeert te introduceren. Hij vindt de verwevenheid in dat HFC tussen overheid en financiële sector wat overdreven en nadat het programma is afgelopen, krijgt de media lucht van de rottende wond en moet van Keulen opstappen. Dat schets het beeld, en ook zo'n beetje het enige wat er gebeurd is volgens de auteur: er zijn wat koppen gevallen, maar in essentie bleef het proces overeind.

Dit boek, zo legt de schrijver uit gaat niet over de crisis, over oorzaken, of over mogelijke veranderingen. Hij ziet de noodzakelijke hervorming van het financiële landschap als een technisch probleem, het is de politiek die niet wil meewerken. "Politieke wil vereist woede, ophef, catharsis, waarna met geluk mobilisatie volgt. Catharsis, dat is het doel van dit boek." Catharsis is in de psychoanalyse het opsporen van traumatische herinneringen zodat deze bij het uitspreken en opsporen als een zwerm vleermuizen het lichaam kunnen verlaten en je als persoon verschoond achterblijft.

Na de proloog, waar hij de concentratie van de effectenbeurs schets in de laatste decennia, wat schandalen zoals Libor, kartelvorming en brievenbusmaatschappijen oplicht begin hij met de periode voor "de zondvloed" in kaart te brengen. Het HFC is daarbij een symbool geworden want terwijl menig een als kritiek op de huizenbubble begon te krijgen, startte in Nederland een groep jongens (ik zag geen vrouw voorbij komen, over cultuurprobleem gesproken) een club op om de financiële sector eens goed op de kaart te zetten.

Ik voeg hier een kort overzicht c.q. samenvatting toe naarmate mijn eigen interesse. In hoofdstuk één bijvoorbeeld gaat het om de effectenbeurs en de overnamestrijd die Engelen met grote aanloop vanaf de jaren 80 beschrijft als een meeslepend verhaal. Maar waar, als je goed leest en bekend bent met het onderwerp, wel kleine hiaten ziet. Zo zegt hij dat de Fusie tussen ICE en NYSE (die dan al eigenaar is van Euronext) zorgt dat deze groten het onbeduidende Euronext al snel afstoten. Echter de volledige waarheid is dat de fusiepartijen vooral het optie-deel van Euronext (het vroegere Liffe in London) ambieerden, maar het hele stuk moesten opkopen omdat te bemachtigen.
Wat duidelijk wordt is dat Nederland van een prominente speler achterblijft met het management van een stukje van de overgebleven taart. Net als met KLM dat opgesoupeerd werd door Air-France, heeft Nederland weinig te zeggen binnen Euronext. Hij refereert hier aan het concept, een schitterend ongeluk van Gould. Schitterend  door de toevallige samenloop van omstandigheden, en ongeluk omdat je een andere uitkomst had verwacht: Nederland wiens finance sector ondanks de opkomst van de globalisering als een soort kind van de rekening werd.

Die afkalving van het financiële macht en dat HFC moet stoppen, begint al met Amsterdam (hoofdstuk twee: Amsterdammed). "Hoe maakt de Amsterdamse financiële elite Nederland bouwrijp voor de financialisering en de storm oogstte die ze zelf zaaide." De afkalving begint wanneer London uitgroeit. Historisch is deze periode niet uniek want ook begin twintigste eeuw gebeurt hetzelfde. De bankensector verdubbelt en het aantal werknemers vertwintigvoudigt (tot ca. 1913). Dan stort de eerste financialiseringsgolf onder leiding van Groot-Brittannië in.
Na de oorlog krijgen we de opkomst van de Emerging Markets en de start van het marktdenken, waar Thathers' TINA (there is no alternative) leidend wordt: er moet meer marktwerking komen.
General Electric, GE, onlangs bijna aan haar financiële succes uit de vorige eeuw ten gronde gegaan staat symbool voor een nieuwe trend van financialisatie. Nederland krijgt een financieel waterhoofd, mede te danken aan de finance-vriendelijke-regels van Paars. Er komt een naar Engels voorbeeld Twinpeaks model (gescheiden toezicht op banken en effecteninstellingen) en plots gaat het fout, wanneer er een geldmarktfonds (van de Fransen gelukkig) in nood verkeert.
 De werkgelegenheid neemt af in de sector, die toch al daalde door de opkomst van uitbestedingen, en de sector zag een groter verloop naar London. Waar het echte brein zetelde.

Financialisering op klompen (hoofdstuk drie) geeft een beeld van het karakter van Nederland als financiële haven. De term "Haven" komt slecht een keer in het boek voor: Nederland als thuishaven voor financieel kapitaal (deel ii). Nederlanders blijken de "lichtzinnigste" afnemers van hypothecaire kredieten. En Nederland is wereldkampioen hypotheekschuld. Een inmiddels wel bekend fenomeen. Maar het "monster" komt tot wasdom door een samenkomst van karakteristieken: een regeldichte arbeidsmarkt, een kostbare verzorgingsstaat, kapitaal gedekt pensioen, buitenproportioneel grote bankensector, liquide kapitaalmarkten, en hoge in- en uitgaande buitenlandse investeringen. Faciliteren belasting- toezichtontwijking. Nederland doet niet onder bij de Spaanse vastgoedbonzen of Oekraïense oligarchen. Nederland heeft 24,000 brievenbusmaatschappijen. Diverse theoretische modellen ondersteunen het betoog van de schaduwelite:
Three worlds of welfare capitalism (1990, Gosta Esping-Anderson) ziet drie modellen, universeel, corporatistisch (NL, DU, BE, OO) en neo-liberaal.
NL heeft ook universele kenmerken (Algemene wet op...voor iedere burger), maar lijkt meer hybride verzorgingsstaat: corporatistisch, universele en neo-liberale elementen.
In 2001 vervolgstudie. Varieties of capitalism (Peter Hall, David Soskice). Twee varianten: liberale markteconomie LME (VS) of gecoördineerde markteconomieën. (DU). Het model lijkt op Michel Albert Rijnlands en Angelsaksische model.
NL scoort echter hoog op omvang kapitaalmarkt als perc. BBP (330%) en is hoger dan van het VK 280 en Duitsland (230).
Ook qua pensioenstelsel zit NL meer op Angelsaksische as dan op Rijnlandse as.
Nederland heeft een levendige "verpakkingsindustrie" (securitisatie), maar ook macht van private equity is in NL groot, overnames van bedrijven en strippen, zoals de PCM en HEMA (en velen anderen).

Op dat moment aangekomen is Nederland "dronken van schuld en vastgoed." het wonder van Paars is dat de vastgoedbubble verder doorzet door loonmatiging, de hypotheekschuld verder uitbreidt en tot "een buitenissige bankensector leidt" D schaduwelite keek weg. Het is een typisch geval van "House of Debt (Atif Mian), en die van de levered-loss-theory: de ontschuldingsspiraal leidt tot het snijden in uitgaven en een daarmee veel grotere recessie. Duitsland streeft Nederland na de crisis hard voorbij.

Deel II gaat over de periode na 2008 waarin de schaduwelite probeert haar status te conserveren
Dat begint met de slag om de opsplitsing banken  (hoofdstuk vijf - kokodrillentranen). Hier wroet de schrijver opnieuw in de wond vlak na de crisis waarin allerlei commissies zich over het debacle buigden. Waaronder de commissie Wijfels (de bankier die maar geen premier werd), maar daar kan je gegeven deze persoon die het Europees kapitalisme vertegenwoordigt weinig van verwachten. Diverse historische regels zoals de Volcker-rule worden bovenwater gehaald als ook de karakteristiek van het Nederlandse systeem, met het zwaartepunt van het MKB dat Engelen als het zeehondje van de economie ziet. Het Sustainable Finance Lab (waar de auteur aan bijdraagt) mag ook geen effect hebben. Ook hogere bankbuffers moeten het ontgelden. De elite dreigt met chantage van hogere kosten voor kredietverlening terwijl de economische literatuur aangeeft dat dit niet het geval is (The bankers new clothes' (Martin Hellwig): hogere kapitaaal-eisen en hogere kredietverlening gaan hand in hand). De belangen van het grootkapitaal (banken) winnen.
Ook de securitisatie wint het gevecht. In het volgende hoofdstuk (De verpakkingsmachine) is een speciale sectie gewijd aan de stiefbroer van Lehman Brothers, LB treasury B.V. Wie had dat gedacht? Het doel van de BV - als een perfect voorbeeld van schaduwbank - dient om  kapitaal naar de Moeder te loodsen (vanuit "haven" Holland). Via de Nederlandse bv komt 7% van het kapitaal bij Lehman terecht dat sinds 1995 groei van 200 mrd, naar 700 mrd in 2008. Via "Notes" (een variant van Commercial Paper?) en zonder personeel, enkel bestuurders sluist het bedrijf - een van de vier grootste Europese stofzuigers, kapitaal het land uit. Het is een typisch voorbeeld van de opkomst van de Nederlandse trustsector, in de jaren '90. Belanstingontduiking en schaduwbankieren hebben veel gemeen en de sector dient een half procent van het BBP.
Nederland heeft duidelijk "boter op het hoofd," en de (nalatende) rol van het DNB komt hier opnieuw aan de orde [DNB als schoothondje, herinner ik me]. Maar vraagt Engelen zich ook af, waar zijn de onafhankelijke academici? "Onafhankelijke."

Hoe praat je recht wat krom is (acht - opzet in het spel?) Wie wat en waarom? De eerste vraag is duidelijk: bankiers, vastgoedbeleggers, projectontwikkelaars, handlangers bij gemeente en politiek (ziekenhuis, scholen,woningbouw, etc). Hoe verdedigen ze hun filosofie: gewoon een paradigma cq. ideologie van het markt-liberalisme volgen, "financiële innovatie brengt welvaart," is het dogma. En waarom? "Omdat het bankenmodel alleen bij de gemiddelde belastingbetaler in diskrediet is geraakt. Elite wil terugkeer naar status quo."
Het vergeten slaat op de hang naar goeden tijden. Retro-spectief. Het waren de beste jaren van alle mogelijke bankwerelden, de generatie van gouden tijden, en die geeft nu leiding aan de banken. Men wil terug naar de luxe van weleer.
Complot of kortzichtigheid? Kortzichtigheid domineert voor de crisis, is de conclusie. Maar na de crisis? Opzet? In ieder geval lijkt de schaduw elite gevangen in hetzelfde paradigma, van meer markt en minder overheid.
Ondanks dat de elite (HFC opgedoekt) en haar machine (AFC) een schim is van wat het was, is er weinig gebeurd. Een bankierseed. Wat meer Europese regels.
Ook al gebruikt Engelen het woord Macht niet expliciet, het komt wel voor, in vormen als: machtsbasis, machtspositie (de financiële sector), lobbymacht (HFC), marktmacht, onderhandelingsmacht (financiële sector t.o.v. Twin Peaks), grootmacht (Frankrijk, Engeland), etc. En in dit hoofdstuk komen impliciete voorbeelden terug. ING die dreigt het hoofdkantoor te verplaatsen. Een econoom die niet onafhankelijk tov de huizenmarkt kan redeneren, maar positie van de bank (Rabo) verdedigt. Etc. "Het beeld is helder: niets geleerd, niets vergeten: corporatische arbeidsmarkt, Rijnlandse economie, Scandinavische verzorgingsstaat" dat resulteert in een financiële sector en een land met een gefragmenteerde elite. Ter vergelijking kan je aanvoeren dat het bij andere elites (industriële) niet anders is, alleen de schaal: industriële elite klaagt over huidige topsalarissen. (Jan Timmer)
"Maar niemand gaat vrijuit." Wij - academici, bedoelt hij - hadden de politieke elite bij de les kunnen houden, in plaats daarvan was menigeen intellectueel gegijzeld. Nederland is een groot Hedgefund.
Conclusie. Er is niets gebeurd (systeembanken ongedeerd, buffers niet omhoog, schuldverslaging intact, restschulden behouden, ontwijkingsindustrie als vanouds, loonmatiging niet aangepast, exportlobby niet aangepakt, econoom niet van zijn voetstuk gebracht, journaille nog steeds in waan van de dag en politicus niet morele kompas hervonden.). Kortom...

De stijlbreuk.
In de epiloog geeft de schrijver een persoonlijke voetnoot over het ongeluk van zijn vrouw en de ellende die hen gespaard is als zij "ook niet een tophypotheek op twee salarissen hadden gekozen." Dat ongeluk resoneert natuurlijk perfect met het schitterende ongeluk uit hoofdstuk één.
Of de schrijver nu echt goed nagedacht heeft over deze persoonlijke ontboezeming of niet, het is wel een aardige kapstok om het geheel nog eens te bezien. Niet alleen heeft Familie Engelen niet meegedaan aan het boven haar stand leven (Van Duijn), waardoor dit banken debacle mogelijk is geworden. Want wat betekent het nu precies dat een economie een financiële sector heeft die drie of vier keer het BNP omvat? Dat heeft alles te maken met financieren van mogelijkheden die eigenlijk niet kunnen. Zoals een hypotheek voor iedereen. Dit boek gaat niet over de oorzaak van de crisis, maar dan zou de hypotheekaftrek daar wel een hoofdrol in gespeeld hebben. Nu blijft dit even buiten schot.
Enfin.

... wordt vervolgd.

--
2012/05/nederland-gidsland

--
Schaduwbankieren is niet uniek, blijkens: Shadow Banking and the Rise of Capitalism in China, Andrew Collier (2017). This book is about the growth of shadow banking in China and the rise of China’s free markets. Shadow Banking refers to capital that is distributed outside the formal banking system, including everything from Mom and Pop lending shops to online credit to giant state owned banks called Trusts. They have grown from a fraction of the economy ten years ago to nearly half of all China’s annual Rmb 25 trillion ($4.1 trillion) in lending in the economy today. (bron: Amazon.com)

-- inmiddels is er een nieuw boek van de schrijver. Ontwaak! Kom uit de liberale sluimer. Daarbij gaat het nog meer over Nederland, maar dan in relatie met de neo-liberale zee waarin Nederland meebeweegt. Mijn eerste indruk is dat dit boek een beetje opportunistisch is en aansluit op vele andere boeken zoals Homo Deus dat over het einde van het liberalisme handelen.