De dood is een smerige charmeur

De dood, dat taboe... werk aan de winkel voor kunstenaars dus: "Der Tod ist ein schmieriger Charmeur." 

"Het werk van de schilder Niklaus Manuel draait om de dood. Ook waar hij schoonheid en leven viert.

Niemand kan iemand als Niklaus Manuel voor de gek houden, zelfs de dood niet. Hij kende de dood. En hij kende hem goed. Hij had in het dagelijks leven ervaren dat niemand hem ontging, of hij nu arm of rijk, vroom of goddeloos was. Hij leerde hoe verbitterd hij is op het slagveld. En hij wist zelfs waar het vandaan kwam: de giftige tong van de duivel. Dat blijkt uit de Danse Macabre, die hij rond 1520 schilderde. Maar Niklaus Manuel wist nog meer: ​​het is alsof hij op een bijzondere manier met de dood bekend was. Hij kende zijn trucs en trucs. Hij wist hem te vleien en herkende hem in alle vormen waarin hij zich gewoonlijk verbergt. 

Manuel had gezien hoe mensen verrast werden door de dood en wist dat mensen vaak het dichtst bij hem staan ​​als ze het minst aan hem denken. Er stierven jonge mannen die geloofden dat de dood niets kon doen tegen de kracht van hun lichaam. Vrouwen werden tijdens de bevalling vermoord voordat ze hun pasgeboren kinderen borstvoeding konden geven. Degene die iedereen gelijk maakt, heeft kinderen genadeloos uit de armen van hun ouders en broers en zussen gehaald. Hij scheidde geliefden die elkaar nog maar net hadden gevonden. En dan de doden op de slagvelden buiten Milaan: jonge jongens die nog maar net op hun wangen begonnen te groeien. Ze waren naar het buitenland verhuisd op zoek naar avontuur, een eerlijk loon en een beetje roem. Ze verloren hun leven door de stoot van een lans, door de slag van een zwaard of onder de hoeven van een paard. In de modder, ver van huis, ellendig en naamloos.

Als soldaat en braaf

Niklaus Manuel was een kunstenaar, een politicus, een militante protestant - en het is niet altijd gemakkelijk om hem achter de verschillende gezichten te herkennen. Hij was ook een krijger. Hij was er twee keer bij toen de gevechten buiten Milaan plaatsvonden. In 1516 werkte hij als veldklerk in de Franse dienst. Op een campagne die de Berner autoriteiten niet hadden goedgekeurd. De Zwitserse troepen werden gezocht en brachten geld mee. Steden als Zürich, Luzern en Bern ontvingen ruim de helft van alle overheidsinkomsten uit betalingen waarmee Frankrijk, de Italiaanse staten, Oostenrijk en Savoye de toegang tot Zwitserse troepen verzekerden.

Maar de wrok tegen de rijstteelt groeide al voordat Zwingli ertegen predikte. Wetten tegen het rekruteren van huurlingen werden verschillende keren aangenomen. Maar dat hielp niet veel, en het schrikte iemand als Manuel ook niet af. Hij die zich niet eens door het lot van zijn zwager liet afhouden van oorlog voeren. De broer van zijn vrouw was een jaar vóór Manuels eerste militaire dienst in Marignano overleden - hij was pas veertien jaar oud.

Niklaus Manuel wist wat hij wilde. En hij was in een heel bijzondere zin een kind van zijn tijd. Het overzicht van zijn werk dat het Berner Historisch Museum geeft, laat op levendige wijze zien hoe zijn leven een heel tijdperk weerspiegelt. Manuels grootvader kwam rond 1460 naar Bern. Uit Piemonte, waar hij een winstgevend bedrijf runde als specerijenhandelaar. In Bern runde hij een apotheek en ontving al na een paar jaar het staatsburgerschap. Manuels vader zette het bedrijf voort en verdiende een aanzienlijk fortuin. Het is niet bekend waar zijn zoon het schildersvak leerde. In 1509, op 25-jarige leeftijd, trouwde hij met een vrouw uit een machtige Berner familie en bezegelde daarmee zijn sociale vooruitgang. Een jaar na de bruiloft was hij lid van de Grote Raad. Gedurende deze tijd wordt hij voor het eerst genoemd als schilder die opdrachten kreeg van de stad. Trots signeerde hij zijn foto’s met een Zwitserse dolk en de initialen ‘NMD’ ​​voor ‘Niklaus Manuel Deutsch’, wat blijkbaar bedoeld was om te verwijzen naar de Duitse afkomst van de familie.

Het succes bleef hem bij. Manuel leidde een schilderworkshop en maakte afbeeldingen voor de altaren van de kerken van Bern - Joachim en Anna voor de gouden poort, St. Eligius in de werkplaats of St. Thomas. Maar ook horrorvisioenen zoals het martelaarschap van de tienduizend ridders die op pijnlijke wijze aan hun einde kwamen op de berg Ararat, gespietst in een doornenbos. Daarnaast creëerde hij een rijk oeuvre aan grafisch werk, waar de tentoonstelling in Bern een uitstekend inzicht in geeft.

In zijn tekeningen bevrijdde Manuel zich van de conventies van de heilige schilderkunst. Ze laten zien hoe hij zijn eigen manier van expressie vond door zijn betrokkenheid bij Dürer en de Italiaanse schilderkunst. Ze tonen zijn humor en sarcasme. En ze maken duidelijk hoe hij voortdurend experimenteerde, ongebruikelijke onderwerpen opzocht en technieken uitprobeerde. De zilveren pen of de mixed media met wit gemarkeerde lijnen op een donkere achtergrond, die de beelden in mystieke duisternis dompelen. Manuel ontwikkelde de lichaamsrepresentatie verder, perfectioneerde het spel met houding en gezichtsuitdrukking en ging om met morele tegenstrijdigheden ook met onderwerpen die rond 1500 niet tot de canon ten noorden van de Alpen behoorden: bijvoorbeeld de afbeelding van het naakte vrouwenlichaam.

Maar Manuels werk draait altijd om de dood. In de tekeningen varieert hij met het motief van de dood en het meisje. Soms toont hij het als een gruwelijk aandenken, soms als een groteske, waarin een wellustige dood een wellustige schoonheid duidelijk benadert. Ook als het om werk in opdracht ging, boeide het onderwerp hem. Na zijn eerste campagne als huursoldaat ontving hij de opdracht voor een grootschalige dodendans op de begraafplaatsmuur van het Dominicanenklooster in Bern. Een cyclus met 24 levensgrote beelden die over een lengte van tachtig meter een panopticum van de dood vormden. Veertig figuren uit alle lagen van de samenleving verschijnen, van de paus tot de keizer, de dokter, de boer en de dwaas tot de schilder zelf, die aan het werk is en nog niet doorheeft hoe de dood hem het gereedschap uit handen neemt. Alle personages worden gevraagd te dansen bij een rottend lijk. Bijbehorende verzen weerspiegelen de dialoog tussen de twee. Een elegante jonge vrouw klaagt: ‘O dood, hoe wreed heb je me aangevallen’, terwijl Magere Hein, die huwelijksjuwelen draagt, in haar decolleté reikt en onbewogen zegt wat er aan de hand is: ‘Dyn Lÿb, din angsicht, din Har / vnnd Brüst moet alles / Een compleet stuk onzin worden”.

De Berndans des Doods was een van Manuels bekendste werken. Het is echter niet bewaard gebleven. In de 17e eeuw moest het plaats maken voor uitbreiding van een straat. Het is alleen bekend in kleinere exemplaren die kort voor de vernietiging zijn gemaakt.

Wellustige schoonheid

De dood hield Manuel bezig. Hij werkte enkele jaren aan de grote Danse Macabre. En zelfs waar hij schoonheid, leven en liefde viert, is de dood aanwezig. Symbolen van vergankelijkheid liggen op de loer naast verklede vrouwen en onstuimige officieren. De minnaar die een meisje kust is geen gewone soldaat, maar de Dood die weer een slachtoffer heeft gevonden. En de vrouw die zichzelf aan hem geeft, is een prostituee die bezwijkt voor de charmes van zijn vrijage. Niklaus Manuel ensceneert de dood als laatste heerser. Hij toont hem, met vaak uitdagende humor, als een cynische, weerzinwekkende schurk voor wie de hoop op een leven hierna verbleekt. Maar ook als verfijnde charmeur, als zachtaardige en sleazy verleider en een duistere apostel van wellustige schoonheid.

De dood heeft vele gezichten. Dat hij niet alleen een bedrieger maar ook een trooster kan zijn, speelt echter nauwelijks een rol in Manuels werk. De dood als huursoldaat beviel hem meer. Zijn eerste ervaring als huursoldaat weerhield Manuel er niet van om op bijna veertigjarige leeftijd weer het veld in te gaan. In 1522 maakte hij in Bicocca de nederlaag mee van de Franse koning tegen de troepen van keizer Karel V. Tegen die tijd kon hij niet langer als schilder in zijn levensonderhoud voorzien. De Reformatie had in Bern de overhand gehad en er was geen vraag meer naar altaarstukken. Maar Manuel verzette zich niet tegen de ontwikkeling, integendeel. Als raadslid en gouverneur van Erlach was hij toegewijd aan de Reformatie en ging hij verschillende keren op diplomatieke missies om het nieuwe geloof te promoten.

En hij begon te schrijven: gedichten en kermisspelen die met hun bijtende spot en anti-katholieke toon qua dramatiek niets te wensen overlieten. Schilder, huurling, raadslid, dichter, diplomaat, gouverneur en een van de belangrijke figuren van de Reformatie: als je de periode van onrust rond 1500 in één persoon zou willen illustreren, zou hij de trekken van Manuel moeten hebben. Hij stierf in 1530. Er is niets bekend over zijn dood. Hij was nauwelijks verrast toen hem ten dans werd gevraagd. Hij had zijn eerste stapjes geoefend."

(Thomas Ribi, 21.12.2016, https://www.nzz.ch/feuilleton/niklaus-manuel-im-bernischen-historischen-museum-der-tod-ist-ein-schmieriger-charmeur-ld.136164)