Over Illusies (4) - Illusies voor gevorderden (Boudry)
Illusies voor gevorderden.
1. de evolutie van de waarheid... De waarheid loont in de strijd om het leven. Elke leven wezen moet zijn wereld tot op zekere hoogte kennen om erin te overleven, vooral het deel van de wereld dat van belang is voor zijn overleving en voortplanting. "Een ongenadige werkelijkheid kun je enkel bedwingen als je haar gevaren kent en haar opportuniteiten weet uit te buiten."
2. Adaptieve illusies (H2) gaat in over de evolutie en daar maakt de waarheid de beste kans, is de beste leidraad:
Bijgeloof is een voorbeeld van het zien van valse verbanden, en dus menselijke irrationaliteit.
Statistici weten echter dat de twee fouten onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn: Een rook detector slaat alarm wanneer er geen alarm is of hij slaat geen alarm wanneer dat er wel is. Deze tweede is - voor de ingenieur die het spul ontwerpt - veel zwaarwichtiger.
Op het gebied van relaties tussen mannen en vrouwen is het qua evolutionaire oogpunt voor deze laatste beter om seksueel over-perception bias te hebben, dus de seksuele interesse van vrouwen te overschatten, maar ook dit is een gebied waar (vooral mannen) meestal in illusies geloven dan de echte werkelijkheid zien.
Dit heeft alles met risico en reward te maken. Een nee heb je, een ja kun je krijgen. Illusies zijn hier niet per sé voordelig, schrijft de auteur en je kan eraan toevoegen dat optimisme - wat ondernemers ook echt nodig hebben - zit aan de kant van illusies.
Denken, zo schrijft Gerd Gigerenzer, is je durven vergissen. Een intelligent brein moet voorbij aan de beschikbare data gaan en risico's nemen.
De auteur gebruikt de MH17 vlucht als voorbeeld: hij zat zelf in de illusie dat zijn vlucht later zou vertrokken en miste het vliegtuig. Een van de weinige voorbeelden van heilzame illusies. Het gaat hem echter om systematische illusies. Zoals dat alle autobestuurders denken dat ze beter rijden dan het gemiddelde.... Ouders zijn overtuigd dat ze het meest slimme kind hebben. Hier gaat hij in op een fenomeen waar ik een roman van heb, Lake Wobegon: Het Wobegon-effect.
Depressie komt vaak voort uit een selectieve aandacht voor negatieve informatie; Zwartkijkers hebben alleen oog voor zaken die verkeerd gaan. Depressies zijn besmettelijk...
Hoop kan zelf vervullend werken, maar Soros heeft het idee van reflexiviteit uitgedacht: zoals wij - irrationeel en met onvolledige informatie - naar de wereld kijkt heeft invloed op de ontwikkelingen van diezelfde wereld.
Het verslaan van de aandelenmarkt - en ook hier zijn mannen sterkere gelovers in illusies dan vrouwen - is ook een mooi voorbeeld. Het is een illusie dat je denkt te markt te kunnen verslaan, maar toch blijven we het proberen. Ingenieurs herkennen positieve illusies in de vorm van de wet van Hofstadter: bouwwerkzaamheden duren altijd langer dan je voorziet, zelfs als je rekening houdt met deze wet.
De evolutiebioloog Robert Trivers ontwikkelde een theorie over zelfbedrog en de positieve illusies in de context van de wapenwedloop tussen bedriegers en bedrogenen. het is moeilijk om bluffers van de echte krachtpatsers te onderscheiden.
Geloofs-onwillekeur (H3) gaat over de "onwillekeur" van de dogma (Grieks: Doxa - mening verwachting) Het begint met Alice in wonderland en de rode koningin: "je kunt geen onmogelijk dingen geloven." We kunnen onze overtuiging niet zomaar uitbannen of verdringen. Francis Bacon stelde als dat de mens altijd liever gelooft wat hij graag wil. De psychologen weten dat we uitblinken in wensdenken. [typisch ook voor beleggers]... In the theologie en filosofie staat de stroming (van de gelovige als waaghals die in het ijle durft te springen) bekend als het fideïsme.
H4, de keuze voor onwetendheid, gaat in op waarheidsvoorspellers en mediums waar de filosoof liever de waarheid zou horen over het moment van zijn toekomstig overlijden, dan dat hij in het ongewisse zou worden gelaten. Ook hier is de waarheid therapeutisch. Toch kiezen mensen ervoor om niet te willen weten wat hen mankeert, "liever strompelen we blindelings naar de alp des doods. Je kan je kop in het zand steken, wetend dat wanneer je je opheft je een onaangename waarheid zult zien. Een catch-22 Maar daar zijn we vaak niet klaar voor... Iemand die oprecht in een illusie verkeert kan niet langer de voor- en nadelen van zijn overtuiging rustig afwegen en komt niet zelden in aanvaring met de werkelijkheid. Ze sporen ons aan om te handelen.
H5. De gevaren van de illusies (komen dan aan bod). Die zijn er volop en het grootste probleem is dat de mens erop handelt. dat dus! Lamarckisme is een achterhaalde illusies... de geschiedenis van het communisme toont een ander voorbeeld van de ravage die illusies kunnen aanrichten.
H6 Bovennatuurlijke luchtkastelen zijn zelden zo licht ontvlambaar wanneer ze van bovennatuurlijke makelij zijn: religie is gevaarlijk.
Maar ook de religie evolueert, (H7). Malinowski meende dat religie dient om onzekerheid in de wereld te verminderen en orde te scheppen in schijnbare chaos. Durkheim stelde dat religies een emotionele band smeden die nodig is voor coherentie van een groep. Deze functionele benadering van religie is niet zonder risico's en blijkt onjuist. religies dienen geen doen. Niet dat doel tenminste.
Charles MacKay bespreekt de religieuze waanzin in zijn boek, extraordinary popular delusions and the madness of the crowds (1841!) waar heksenjachten, waarzeggerij en kruistochten mensen in de ban hadden, tot aan de marktluchtbellen (tulpenmanie) toe.
Ook is er het voorbeeld van de romeinse samenleving die religie niet nodig had; het was de meeste complexe en duurzame beschaving geweest waar religie geen voet aan de grond had. Sterker nog: toen ze zich eenmaal tot het christendom bekeerden "werden ze onder de voet gelopen door de barbaren uit het noorden, met hun tribale en niet-morele goden."
De "laatste" en misschien wel grootste illusie is die van het kapitalisme en de industrialisering: mensen gingen in steeds meer grote en anonieme steden samentroepen waardoor de sociale cohesie afbrokkelde. God maakte plaats voor geld en het gevolg was meer moord en misdaad... MAAR daar zegt Steve Pinker weer van dat dat ook een illusies is. Moorden en plunderingen waren in de (goddeloze) middeleeuwen veel omvangrijker... [dus geloven we nu in Pinker]
Als intermezzo krijgt de lezer nog een uitweiding over placebo's: illusies in de praktijk en wetenschap.
Kortom, en afsluitend. Illusies zijn niet onschuldig maar ze vertakken zich in ons denkweefsel tot gevaarlijk en gewelddadig zelfdestructief gedrag. "Iemand die dus denkt dat illusies geen kwaad kunnen leeft zelf in een illusie."
Interpretatieve welwillendheid is die houding die nodig is om te geloven dat mensen in hun taalgebruik het beste voor hebben en mensen meestal zinnige dingen zeggen. De romancier (a la Quichotte) moet het onderspit delven. [hier gaat de filosoof helaas niet in op deze stroming waar emoties een rol spleen in de filosofie]
Het verhaal sluit af met een epiloog: de toekomst van een illusie. Dat begint met de reis van Sigmund Freud die een hekel had aan de cultuur van de VS, naar dat land. Hij vergeleek zichzelf graag met een ontdekkingsreiziger die het onbewuste in kaart had gebracht. Boudry is altijd geboeid geweest door Freud, schrijft hij. Maar of juist door dat het intellectuele bouwwerk van deze grote psycholoog een grandioos luchtkasteel bleek te zijn.. Een collectief waanbeeld dat onze westerse cultuur meerdere decennia in de ban heeft gehouden. "Dat maakt Freud alleen maar fascinerender." Hoe heeft Freud dit voor elkaar gekregen? Het antwoord is de aantrekkingskracht van waarheidsvinding die in de psychoanalyse zit ingebakken en waar mensen, niet alleen de filosoof Boudry , een zwak voor hebben. Freud daalt af in de krochten van zijn eigen psyche...
De waarheid is relatief leert de student en voor sommigen is de wetenschap een opeenvolging van paradigma's. De auteur ziet dit duidelijk niet zo. Hij gaat in op het verschil tussen een illusie en een overtuiging. Deze laatste is een hefboom om te handelen, daar waar de illusie enkel in het luchtledige grijpt. Mensen lijden aan zelfoverschatting en daar is niemand bij gebaat.
Afsluitend.. de waarheid kan kwetsen, maar dat betekent niet dat wat kwets ook de waarheid is. Hij sluit af met het verhaal van Newton, "die medeplichtig was aan de sluipmoord op God, zonder het te beseffen." Newton dook in de bijbel en probeerde patronen te ontdekken, maar richtte zich toch voornamelijk op de echte wetenschap en als leider van de verlichting (ook als was Kant daarvan "de fakkeldrager") trok hij de stekker uit het Geloof. [mijn vertaling.]
Een mooi verhaal. "Hebben we niet genoeg aan fantasie, verbeelding, fictie en literatuur?" Ook al is de waarheid zelf niet meer dan een vergevorderde illusie, hoopt hij dat hij als waarheidsfundamentalist geneest van zijn misvatting (dat illusies nuttig zouden zijn)...
Reacties