Reizen zonder John (1)

 Reizen zonder John, is een boek van Geert Mak dat uit zeven delen bestaat, die elk geen omschrijving bevatten. Het boek eindigt met een epiloog die ook nog eens drie hoofdstukken bevat.

Het eerste deel verhaalt de reis en vooral het leven van John Steinbeck die belangrijk is voor het boek. Steinbeck heeft een dergelijk werk uitgevoerd door een paar weken op reis te gaan in de jaren 60, om de staat van de VS te onderzoeken. Geert Mak doet deze reis een halve eeuw later opnieuw. Aan de ene kant om het werk van Steinbeck te beoordelen of toetsen aan de nieuwe tijdgeest en aan de andere kant om de veranderingen te ervaren.

Pas wanneer je in Amerika bent, besef je wat het is om Europeaan te zijn. Of, Pas in Amerika merk ik dat ik Europeaan ben. Die zin ... die ik niet exact kan terugvinden is wat mij betreft de kern van het verhaal. En andere belangrijk vinding qua cultuur en cultuurverschillen is de immigratie in de VS en die in Europa. In de VS is men selectiever, beaamt ook Geert Mak, een inzicht dat hij al reflecterend op Europa toepast met de woorden: "misschien moet wij hier ook niet zomaar iedereen binnenlaten."

Die uitspraak verwacht je niet van Geert Mak aan het begin van dit boek.

Ik heb het boek met veel plezier gelezen, al zijn er ook wat aantekeningen. De voornaamste daarvan is dat Mak wat te weinig met mensen praat en veel opschrift wat zijn eigen ideeën zijn die dan wel afgeleid zijn van de politieke en historische ontwikkelingen. Maar je leest in dit boek vooral eruditie, terwijl je bij het lezen en leren over het oorspronkelijke werk van Steinbeck in feite hetzelfde ervaart: Steinbeck ging op reis in zijn hoofd. Vele anekdotes of verhalen kloppen waarschijnlijk niet en de lijn tussen fictie en non-fictie was moeilijk scherp te krijgen. Steinbeck was een echte schrijver, Mak, is dan toch vooral journalist [ik dacht dat hij historicus was, overigens].

Het oorspronkelijke verhaal van de schrijver heette Travels with Charley, maar in essentie reisde hij met "Rocinante." In die zin mag je voeronderstellen dat fictie door het verhaal heen loopt. De Rocinante van Geert is een zilver metallic Liberty Jeep. Hij reist niet met zijn hond, maar met zijn vrouw.

In deel twee begint dan de reis van Geert. Hij reist met een aantal koffers en "flink wat lectuur." Daaronder de werken van Steinbeck, brieven maar ook van andere soms historici die over Amerika schreven. Op een warme septemberdag - nagenoeg hetzelfde moment wanneer Steinbeck startte - rijdt hij weg, van JFK naar het havenstadje Sag Harbor. Daar praat hij / beginnen de eerste gesprekken met "oude kameraden," over John. Het old-boys network. Al pratende of reizende komen andere boeken van Steinbeck aan de orde. In dit geval The winter of our discontent, het laatste boek dat hij schreef en waar Sag Harbor de context vormt, schrijft Mak. "De toenmalige middenstand blijkt anno 2010 nog aardig overeind te staan."

"Het reisverhaal met de poedel Charley begint met een storm, een woest heldenepos op de schaal van een tuinvijver." Die zin is bijzonder, en framet enigszins hoe Mak tegen het boek van Steinbeck aan kijkt. M.i. De aanwezigheid van de natuur is een belangrijk element in zowel dit verhaal als ook in het verschil van de VS met Europa. De Natuur is en was een factor van belang met stormen, wervelwinden, of orkanen als "Katrina," of "Donna" waar het boek mee opent... iets wat Europa moest ontberen? Dat is een vraag die voor me open staat.

Voor Geert mak is de storm de setting van het verhaal en in zijn ogen de openingsscène van het helden-avontuur. "Als een idioot in de golven springt om zijn geliefde Eleyne te redden... zo begint hij ook aan deze reis, roekeloos.." en met bravoure. Dit lezende nodigt uit om de oorspronkelijke versie van JS te lezen, maar dat doe ik toch nog niet. Ook speculeert Mak hier over het motief van Steinbeck: om nog een keer te ontsnappen aan de betutteling van zijn vrouw. Zelf word ik dan nieuwsgierig naar de biografie van Steinbeck. De gesteldheid van de schrijver is dan al slecht en de reis is mogelijk bedoeld om deze te verbloemen met krachtige verhalen... Kan.

Bij de toch van Mak heet de orkaan Earl, en hij schrijft dat de ramen afgetimmerd worden en in het Pierson Gymnasium in noodgevallen achthonderd mensen terecht kunnen. Dat Pierson Gymnasium zocht ik op en blijkt een high school te zijn. Waarom hij dat vertaalt met Gymnasium, is me onduidelijk.

Dan is de eerste economische werkelijkheid te vinden in een gesprek met een journalist, die vertelt dat de internationale persconcurrentie door internet groot is en dat overal verhalen over oorlog in Afghanistan opduiken, maar niemand schrijft over de beslissing van de lokale school-board en dus blijven lokale nieuwsbladen goed draaien. Ook historisch is Sag Harbor toneel van veranderen: van de fabrieksstad in recreatie-plaats  niet in de laatste plaats omdat Steinbeck een Old Whaler's festival verzon dat nog bestaat en waar inmiddels aan de kust Internationale cruiseschepen aanmeren. In het gesprek met de Sag Harbor express journalist valt op dat "sommige ouderen de stad niet meer begrijpen en zich verloren voelen." De middenklasse is verdreven, de belangrijke functie van Main street waar de deze middenklasse vaak paradeerde is nu overgenomen door superrijken die jaloezie uitlokt en de saamhorigheid deed verdwijnen. Die gemeenschapszin bestond in de tijd van Steinbeck nog volop.

Mak bezoekt het ouderlijk huis van de schrijver en vertelt over de familievete over het legaat. Al mijmerend schrijft hij over de roman Winter of our discontent en de associatie met het verval van Amerika, de onttakeling van het Amerikaanse ideaal. Zelfs de zoon van de hoofdpersoon raakt gecorrumpeerd in het verhaal. Aansluitend schrijft hij over the 64,000$ Question, de tv-rel en de relatie met de opkomst van de TV die met het verval synchroon liep. Het verhaal in dat eerste hoofdstuk eindigt met wat de ene zoon (die ook schrijver is geworden en in California woont) over zijn vader en Reizen met Charley schreef: "hij kon mooie zeepbellen blazen..."

In het volgende hoofdstuk gaat hij - na wat omzwervingen in New England dat precies op het echte Engeland lijkt o.a. omdat de straten niet rechtlijnig lopen - in op de zoon van John, John jr. omdat hij de school Eaglebrook waar deze  op zat, voorbij reed. John jr. schreef later een boek - the other side of Eden - over deze tijd, "in een uitgesproken verongelijkte toon." dat is moeilijk te verifiëren maar ongetwijfeld accuraat. Tijdens het rijden schrijft hij over hoe Steinbeck als kind van zijn tijd naar zijn zonen keek. Het waren "volwassenen in miniformaat." zodra ze maar een bezemsteel konden vasthouden, moesten ze meehelpen. Daarna veranderde die grondhouding. Daarna moesten kinderen het beter krijgen dan hun ouders. "met onze verloren oorlogs- en depressiejeugd," koste wat het kost. Een ander boek dat die jaren van en voor deze tijd beschrijft is Revolutionary Road, dat Geert aanhaalt en waar de ouders ook grote verwachtingen hebben over de toekomst, "een leven als wilsdaad."

Hoofdstuk drie begint met: Mijn vriend Joseph Amato schreef ooit ene lokale geschiedenis van Amerika, enkel op basis van geluiden." Alexis de Tocqueville (AdT) verschijnt ook regelmatig in dit boek, ook omdat ik tegelijkertijd ook Amerikanen van Steven de Foer lees, waar deze ook regelmatig geciteerd wordt. AdT schrijft over geluiden als ook Henry David Thoreau in zijn essay Sound. Hij vroeg zich afof de komst van de trein de mensen sneller had doen handelen en denken. "De fluit van de trein werd ipv de opkomst en ondergang van de zonde maatstaf voor de tijd." Het levensritme werd daarop aangepast. Die overpeinzing is de inleiding voor de komst van Deerfield, een oud pioniersdorp.

Hoofdstuk vier gaat over Deerfield, waar een andere recensent ook over schrijft:

Bij zijn bezoek aan Deerfield, één van de oudste nederzettingen waar de Pilgrim Fathers neergestreken zijn, verhaalt hij over het pionierende bestaan van de eerste kolonisten: hoe de Europeanen samenleefden met de autochtone bevolking, voornamelijk Irokezen, die hen niet als indringers en veroveraars behandelden maar als een nieuwe stam die een plaats zocht in ‘Native North America’, wat de Europeanen van de locale tuinbouwcultuur leerden (en vooral niet leerden), dat de Europeanen de ingewikkelde taal van de zogenaamde indianen (Mak schuwt dit woord niet) nooit hebben hoeven leren, omdat ze vanaf het eerste moment bij hen in het Engels terecht konden, hoe de inheemse bevolking geëlimineerd werd door uitheemse ziektes, zoals de pokken, en hoe het samenleven stilaan ontwricht geraakt is. (https://www.dereactor.org/teksten/reizen-om-te-lezen-de-verdeelde-staat-van-amerika)

Ook vertelt hij over McCarthy, die toen al expert was in het moderne framing, ingewikkelde en bedreigende situaties met een paar zinswendingen te remmen en te reduceren tot een  aantrekkelijke onwaarheid... McCarthy was de meest begaafde demagoog uit de Amerikaanse geschiedenis.

Steinbeck was geen puritein maar streefde wel soberheid na (hoofdstuk 5)... Amerika is een buitengewoon religieus land. twee-derde van de Amerikanen geloven in de duivel en de hel en 80% in de hemel. De aansluiting bij groepen is ook groot, volgens een soort van love it or leave it rule: de Amerikaan is vrij om zijn eigen gemeenschap te kiezen. Mak schrijft hier over de campagne van Nixon en Kennedy (een halve playboy voor zijn omgeving die nog weinig opzienbarends had gepresteerd). Hij gaat in op de scriptie van de ex-president (Why England slept). De VS had een missile Gap (Rusland lag voor op de VS en de VS verkeerde in het grootste gevaar in zijn geschiedenis (want ze hadden atoomkoppen). Bijzonder actueel is de passage waar hij verder inzoomt op dit cultuurelement en stelt dat de langeafstandsbommenwerpers van de Sovjets wel krachtige rakketten waren die lichte kunstmanen in de ruimte konden stuwen, maar ze beschikten niet over nauwkeurige geleidingssystemen die onmisbaar zijn om een raket naar een militair doel op aarde te sturen... En de Sovjets hielden in hun blufpropaganda ook het liefst de waarheid onder tafel. Sterker nog: de Spoetnik was mede gelanceerd om de aandacht af te leiden van alle zwakke plekken in hun rakettechnologie.

Maine (H6) kent twee soorten inwoners: Natives en From Away. Hij beschrijft de veranderingen in de Amerikaanse maatschappij waar enkel nog haves en have-nots over zijn gebleven. De American dream...? Steinbeck zag destijds weinig armoede, maar nu (ziet Mak) is dat anders: 20 miljoen mensen leven in diepe armoede. Er heerst nu wel een herstel maar dat is een jobless recovery.

Deel drie begint met het idee van Home, thuis en het belang ervan voor de Amerikanen. Coming Home van soldaten bv. In Europa is dit gevoel breder, thuis staat voor een natie als geheel. In de VS is home echt enkel het huis, familie en gezin. Een mini-natie. Toch zijn dat tijdelijke constructies, wat de mobiliteit van de Amerikanen is groot. Philip Slater schreef over de "Valse illusie van autonomie." De Amerikaan ontkent de afhankelijkheid van elkaar.

In hetzelfde deel bereiken ze Canada ("Canada is braaf"), en daar ziet Mak de overeenkomsten en verschillen tussen Europa en de VS. "We rijden plotseling Europa binnen." Op die plek gaat hij in op de eerste schermutselingen tussen de Yankees en de Britten (1775)... Uncle Sam werd het nieuwe symbool van een nieuwe idealistische en doelgerichte natie, een uniek historisch experiment. Rip van Winkle is een sprookje van W. Irving. Europanen die terugkeren naar de VS zien enkel het verval van hun samenleving; spuwen van tabak, slavenhandel, en de inwoners die over gelijkheidsbeginsels "lullen" (mijn term) maar de zuidelijke economie door slaven laten draaien. Hoe zat het met die "gelijkheid?"

De hele samenleving is versmolten tot een middenklasse schreef A. De Toxqueville (al). Maar al die tegenstellingen leiden uiteindelijk tot een burger oorlog in 1861... De omgang met falen is wat de VS onderscheid van Europa: in Europa blijft iemand die failliet gaat gebrandmerkt!

Reagonomics was een immense inkomensoverdracht van arm naar rijk waarachter een puriteinse theorie school: "als de rijken meer verdienen en minder belasting zouden betalen zouden ze nog meer hun best doen voor de Amerikaanse economie."

H3 gaat verder in op de cultuurverschillen tussen de VS en Canada, dat laatste dat soms dichter bij Europa zit (de kolonie stamt af van twee naties, Engeland en Frankrijk) maar soms ook dichter bij de VS, als het gaat om de vraag of "ik zelf  mijn eigen succes bepaal." In Europa levert dat nog regelmatig een ontkennend antwoord. In de VS en Canada ben je zelf verantwoordelijk voor (je)  succes.

In het opvolgende hoofdstuk gaat het over Henry Ford, wiens mechanistisch wereldbeeld - de machine moet het doen, het scheppen - ook typisch past bij de Amerikaanse cultuur. Volgens Steinbeck kwam de Amerikaans inventiviteit voort uit pure noodzaak, wanneer je op de prairie je eigen leven moet zien te maken. AdT schreef wederom en wordt aangehaald door Geert Mak: "een willekeurige Amerikaan zal vurig zijn in zijn verlangens, ondernemend, avontuurlijk en bovenal een  vernieuwer." Ook W.H. Auden meende dat het machinale denken nauw samenhing met de unieke verbeeldingskracht van de Amerikanen. Aansluitend (H7) gaat Mak in op de transformatieve kracht van Detroit (nadat  het een "sociologisch rampverhaal" was geworden. Na de val van GM werd het Murder Capital van de VS). De vastgoedprijzen stortte in en dat leidde op termijn tot nieuwe investeerders

Deel vier. begint in Kalamazoo en daarna Chicago. Ook deze is voorbeeld van Amerikaanse vindingrijkheid omdat de huizen er voortdurend in de modder wegzakte en het bestuur besloot de boel op te krikken. John Grunther was typisch een product van deze stad, grondlegger van de moderne journalistiek (zijn eerste vraag was altijd: waar zit hier de macht). Obama (die vaak vergeleken wordt met Kennedy) kreeg er een van eerste zaken: Barnett vs Daley en begon deze na te denken over zijn politieke loopbaan. En hij sluit af met de "underdog" Clarence Darrow, die vecht tegen de upperdogs, en waarschijnlijk net zo verdorven wordt als dezen. Mak schrijft hier over het problematische kiessysteem in de VS dat kleine staten als Wyoming even veel afgevaardigden krijgen als de grotere staten. De zittingsperiode van twee jaar is ook niet ideaal: "net binnen moet ze al werken aan hun herverkiezing." De factor geld is een ander probleem. Lobby's zijn oppermachtig, Wall Street levert de grootste lobby. Miljarden dollars gaan hier door het systeem. Goldman Sachs levert veel key figuren voor de politiek (in Rusland is dat FSB). Het deel eindigt met Washington en het idee dat de VS ook echt verenigde staten zijn, net als Europeanen houden ze niet van centraal bestuur. De Staat is hun natie (vat ik wat slordig samen).

Politics is local, dat is de brug naar deel vijf. Maar dat deel gaat ook verder op zoek naar de geografie als basis voor de cultuur. "Prikkeldraad in de prairie van Mid West leidde tot orde." Maar ook het geloof in voorspoed (voorspoedevangelie) kenmerkt de Amerikaan. "De manier waarop je in het leven staat." De Amerikanen blijven geloven in uitzonderlijke krachten en hun unieke (nationale) configuratie. Het is een geloof in eigen kunnen geworden afgeleid van een geloof in god. Amerikanen geloven wel in het kwaad maar liever in de overvloed van het goede land dat alles geeft aan een ieder die braaf leeft en met zijn talenten woekert. We zijn dan bij de Badlands aangekomen, een dor steens en heuvelachtig landschap en Mak schrijft een stuk biografie van Teddy Roosevelt die net na WOI sterft. Het volgende hoofdstuk gaat terug naar de oorspronkelijke bewoner, in dit geval in Lakota de Sioux. Vandaar reist hij net als Steinbeck langs de Yellowstone rivier. Daar mijmert hij over Ayn Rand wanneer hij Michael Savage spreekt over Obama. In Rands wereldbeeld komen slechts twee mensen voor: creatieve mensen, de atlassen en parasieten (Atlas Shrugged)... Verder reizend geeft hij commentaar op de deplorabele staat van de infrastructuur (die ergens qua niveau tussen Spanje en Chili inzit, volgens het WEF). We lezen hier dat Steinbeck en Galbraith goed bevriend waren.

Deel zes. (zie het vervolg).