Taine: Race, milieu & moment
In het Frans, "Race, milieu , moment" of gewoon ras, milieu en moment, zijn volgens de Franse criticus Hippolyte Taine, de drie belangrijkste motieven of conditionerende factoren achter elk kunstwerk. Taine probeerde een wetenschappelijke benadering van literatuur tot stand te brengen door te onderzoeken wat de persoon creëerde die het kunstwerk creëerde.
Met "ras" bedoelde hij de overgeërfde aanleg of het temperament dat gedurende duizenden jaren koppig blijft bestaan. Met 'milieu' bedoelde hij de omstandigheden of omgeving die de overgeërfde raciale aanleg wijzigen. Met 'moment' bedoelde Taine het momentum van vroegere en huidige culturele tradities.
Volgens Taine zal de literatuur van een cultuur de meest gevoelige en onbewaakte uitingen van motieven en de psychologie van een volk laten zien. (bron: https://www.britannica.com/art/race-milieu-and-moment)
Hippolyte Taine, in full Hippolyte-Adolphe Taine, (born April 21, 1828, Vouziers, Ardennes, France—died March 5, 1893, Paris), French thinker, critic, and historian, one of the most-esteemed exponents of 19th-century French positivism. He attempted to apply the scientific method to the study of the humanities.
Taine werd geboren in een professioneel gezin uit de middenklasse; zijn vader was advocaat. Tot kort na de dood van zijn vader kreeg hij thuis privé-onderwijs. Daarna ging hij met zijn moeder in Parijs wonen en werd een uitstekende leerling aan het Collège Bourbon en vervolgens aan de zeer prestigieuze École Normale. Hij behaalde zijn licenceès-lettres (vooropleiding) in 1848 en begon voor zijn agrégation (gevorderde graad) filosofie te studeren, een van zijn dominante interesses. Hij had al onorthodoxe intellectuele opvattingen. Hij had blijkbaar zijn christelijk geloof verloren toen hij 15 was, en zijn jeugdige rationalistische houding bracht hem ertoe de ideeën van de ideologische filosofen te bewonderen, die meenden dat alle kennis gebaseerd moet zijn op zintuiglijke ervaring, op observatie en op gecontroleerd experiment; deze doorslaggevende overtuiging leidde zijn latere carrière. Hij werd ook al aangetrokken door de metafysische ideeën van Hegel en Spinoza, die bij hem het verlangen opwekten om een totale verklaring te vinden voor de causale krachten van het leven en het universum.
In tegenstelling tot deze opvattingen hielden zijn nieuwe leraren filosofie in Parijs vast aan de heersende filosofische leer van het eclecticisme. Bijgevolg - en niet zonder een schandaal te veroorzaken in academische kringen - liet de agrégation-jury van Taine hem in 1851 in de steek. Daarna gaf hij korte periodes les in Nevers en Poitiers, maar vroeg in 1852 verlof aan. Terugkerend naar Parijs, wijdde hij zich aan de voorbereiding van zijn twee dissertaties voor het doctoraat in de literatuur: De Personis Platonicis ("Over Plato's karakters") en zijn eerste bekende werk, een studie van La Fontaine (1853; herzien en gepubliceerd in 1861 als La Fontaine et ses fabels [“La Fontaine en zijn fabels”]).
Hij promoveerde in mei 1853 en begon een essay over Livius, Essai sur Tite-Live (1856), dat, ondanks verdere kritiek op zijn filosofische kijk, een prijs won van de Académie Française. Gedurende deze periode volgde hij ook lezingen in de wetenschap en vergaarde hij de kennis van de fysiologie die hij later gebruikte in zijn werk over psychologie. Onwillig om terug te keren naar fulltime lesgeven, leefde hij van privélessen en als een man van letters. Zelfs een vakantie in 1854, noodzakelijk vanwege een slechte gezondheid, werd in het voordeel omgezet: in 1855 publiceerde hij een literaire gids op basis van zijn reizen, Voyage aux eaux des Pyrénées ("Reis naar de wateren van de Pyreneeën").
Belangrijker voor zijn eigen ontwikkeling was dat hij regelmatig literaire en historische artikelen bijdroeg aan toonaangevende tijdschriften als de Revue des Deux Mondes, de Revue de l'Instruction Publique en het Journal des Débats, artikelen die de basis vormden voor drie boeken die de reputatie die hij had verworven door zijn werken over La Fontaine en Livius. Dit waren Les Philosophes français du XIXe siècle (1857; "De Franse filosofen van de 19e eeuw"), een kritische polemiek tegen de heersende eclectische filosofie van Victor Cousin en zijn groep, die in de latere hoofdstukken ook een heldere uiteenzetting van zijn eigen positivistische kennistheorie; een eerste verzameling Essais de critique et d'histoire (1858; "Essays of Criticism and History"); en zijn opmerkelijke Histoire de la littérature anglaise, 4 vol. (1863-1864; Geschiedenis van de Engelse literatuur).
De gevierde "Inleiding" tot de Histoire geeft een beknopt overzicht van Taine's benadering van literaire en culturele geschiedenis en een basistekst voor het begrijpen van zijn wetenschappelijke houding ten opzichte van literaire kritiek. Dezelfde grote oorzakelijke factoren liggen ten grondslag aan elk cultureel artefact van een bepaalde leeftijd en samenleving, beweert hij. Door de literaire documenten te bestuderen, kan men de psychologie van hun auteur begrijpen, en dit, aangevuld met nauwkeurig onderzoek van de feiten van zijn leven en persoonlijkheid, belicht de faculté maîtresse, het overheersende kenmerk dat zijn werk bepaalt; dit kan dan weer worden 'verklaard' door te verwijzen naar drie grote bepalende feiten: la race, le milieu en le moment - d.w.z. de overgeërfde persoonlijkheid van de schrijver, zijn sociale, politieke en geografische achtergrond, en de historische situatie waarin hij schrijft. Het is duidelijk dat Taine's interesse hier minder in de literatuur zelf ligt dan in historische oorzakelijkheid en psychologie, en men mag aannemen dat zijn methode bij zijn bewonderaars een buitensporige preoccupatie met biografie en literaire geschiedenis heeft aangemoedigd ten koste van kritisch oordeel, hoewel Taine's eigen capaciteiten als criticus waren aanzienlijk.
Gedurende de jaren 1860 zette Taine onvermoeibaar zijn onderzoek en zijn schrijven voort. Zelfs zijn reizen (naar Engeland, Italië, Duitsland en Nederland) werden gebruikt om aantekeningen te verzamelen voor toekomstig werk - bijvoorbeeld zijn nauwlettend gevolgde vereenvoudiging van Notes sur l'Angleterre (1872; Notes on England); en zelfs zijn leven in Parijs leidde tot zijn Notes sur Paris: Vie et opinies de M. Frédéric-Thomas Graindorge (1867; Notes and Opinions of Mr. Frédérick-Graindorge), misschien wel de meest persoonlijke en vermakelijke van zijn boeken.
In 1864 werd hij, door een gelukkige beslissing van Napoleon III, aangesteld om architect Viollet-le-Duc op te volgen als pr
docent esthetiek en kunstgeschiedenis aan de École des Beaux-Arts in Parijs, waar hij vervolgens 20 jaar lang doceerde. De colleges, die hij uiteindelijk publiceerde, omvatten Philosophie de l'art (1865; The Philosophy of Art), De l'idéal dans l'art (1867; "On the Ideal in Art"), en die over de filosofie van kunst in Italië (1866), Nederland (1868) en Griekenland (1869). Deze post gaf hem ook een zekerheid die zijn meer langdurige wetenschappelijke studies bevoordeelde en hielp om de late jaren 1860 tot een gelukkige en vruchtbare periode in zijn leven te maken. Naast de genoemde werken publiceerde hij zijn tweede bundel essays, "Nouveaux essais de critique et d'histoire" (1865; “New Essays of Criticism and History”), inclusief zijn opmerkzame artikelen over Racine, Balzac en Stendhal (wiens psychologische scherpte die hij als een van de eersten bewonderde). In 1868 trouwde hij met Mlle Denuelle, de dochter van een bekende architect en kunstenaar, bij wie hij een zoon en een dochter kreeg.
In 1870 publiceerde hij de twee delen van De l'intelligence (Over intelligentie), een belangrijk werk in de psychologie, dat hem al sinds zijn jeugd interesseerde. Zijn toewijding aan de wetenschap wordt hier het best geïllustreerd; hij verzet zich tegen de speculatieve en introspectieve benadering van de eclectici en schetst een wetenschappelijke methodologie voor de studie van de menselijke persoonlijkheid die hem, naast denkers als Théodule Ribot en Pierre Janet, tot grondlegger van de empirische psychologie maakte. Hoewel veel van het werk nu achterhaald is, hielp het in zijn tijd om onderzoeksmethoden te wijzigen door de nadruk te leggen op experiment, het zoeken naar oorzaken, de studie van pathologische gevallen en de fysiologische basis van persoonlijkheid. Het versterkte ook de oppositie tegen zijn ideeën, en hij werd woedend beschuldigd van het aanhangen van een strikt deterministische en materialistische kijk op de mens - niet helemaal onterecht, ook al beweerde hij het materialisme te verwerpen en beweerde hij dat morele verantwoordelijkheid verenigbaar was met determinisme zoals hij het opvatte.
Het werk ontwikkelt ook zijn langdurige poging om positivisme en hegeliaans idealisme te versmelten en een methode te bieden voor een wetenschappelijke metafysica. Door zo'n metafysica, beweerde hij, zouden de uiteindelijke oorzaken van het leven zelf ontdekt kunnen worden; zijn inzichten inspireerden hem tot een verheven pantheïstisch vertrouwen in de natuur, dat op ontroerende wijze tot uitdrukking komt in essays over Marcus Aurelius (in Nouveaux essais) en Iphigeneia (in Derniers essais).
De Duitse invasie en nederlaag van Frankrijk in 1870-1871 had een grote impact op Taine (in gedachten al voorbereid door een bezoek in 1869 dat hem had ontmoedigd van zijn eerdere enthousiasme voor de Duitse beschaving). De Franse nederlaag kwam volgens hem voort uit een diepe nationale ziekte, en hij besloot zijn laatste jaren te wijden aan het onderzoeken van de oorzaken ervan. Een verschuiving van interesse naar politiek wordt geïllustreerd door een brochure uit 1872 over de problemen en effecten van algemeen kiesrecht, maar bovenal was zijn benadering historisch: zoeken naar de bronnen van de politieke instabiliteit die hij verantwoordelijk hield voor de benarde toestand van zijn land.
Deze belangrijke heroriëntatie van zorg leidde tot zijn grote historische werk, Les Origines de la France contemporaine ("De oorsprong van het hedendaagse Frankrijk"), een monumentale analyse, die wetenschappelijke objectiviteit claimt (hoewel de feitelijke en interpretatieve betrouwbaarheid ervan is betwist). Het probeert aan te tonen dat de voornaamste fout van Frankrijk lag in buitensporige centralisatie, ontstaan tijdens het ancien régime, en geïntensiveerd door de Franse Revolutie, waarover hij de vijandige kijk van Edmund Burke deelt en ontwikkelt. Taine beweerde dat de revolutie in plaats van vrijheid te bevorderen, zoals de meeste Fransen geloven, alleen de absolute macht overdroeg aan nog meer onliberale handen. Het eerste deel, L'Ancien Régime ("The Old Regime"), verscheen in 1876, gevolgd door drie delen over de revolutie (1878-1885). In 1878 werd hij ook gekozen in de Académie Française.
Om meer tijd te hebben voor zijn zelfbenoemde taak trok hij zich steeds meer terug uit Parijs en legde na 1883 zelfs zijn hoogleraarschap neer. Hij stierf in maart 1893 in Parijs en werd begraven in Menthon-Saint-Bernard. Tijdens zijn leven was er echter maar één deel van Le Régime moderne ("The Modern Regime") gepubliceerd (1891); het tweede deel kwam uit in november 1893. Het hele werk werd heruitgegeven in 1899. Na zijn dood verschenen ook zijn Derniers essais de critique et d'histoire (1894; “Last Essays of Criticism and History”) en een onvoltooid autobiografisch en psychologisch boek. roman, geschreven omstreeks 1861, Étienne Mayran (1910).
Taine had bekendheid verworven in een breed scala van disciplines - als een vooraanstaand Frans denker, als literair en kunstcriticus en als historicus. Zijn grootste invloed op zijn tijdgenoten was echter als intellectueel leider, een van de meest gewaardeerde exponenten van het 19e-eeuwse Franse positivisme, de cultus van de wetenschap in zijn meest toegewijde, hoogstaande en rationele vorm. Zijn werk vertegenwoordigt een reactie tegen overdreven emotionaliteit en spiritistische filosofie en werd verenigd door zijn poging om de wetenschappelijke metode toe te passen
aan de studie van literatuur en kunst, psychologie en cultuurgeschiedenis en aan ethiek en metafysica. Taine's ideeën hielpen een theoretische basis te leggen voor de literaire beweging van het naturalisme; de roman, zo betoogde hij, zou moeten bijdragen aan het wetenschappelijk begrip van de menselijke natuur, door, net als de nieuwe wetenschappelijke psychologie die hij bepleitte, de fysiologische en psychologische determinanten van menselijk gedrag te onthullen.
(bron: Donald Geoffrey Charlton https://www.britannica.com/biography/Hippolyte-Taine/Publication-of-De-lintelligence)
--
Hippolyte Taine (1828 –1893) gezakt wegens zijn Spinozisme
Van deze Franse filosoof, historicus, schrijver en criticus, tijdgenoot van Ernest Renan (1823 – 1892), is de uitspraak:
“Hegel est un Spinoza multiplié par Aristote.”
Ik trof de uitspraak aan in René Wellek: Geschichte der Literaturkritik, 1750-1950, [Theil III, Walter de Gruyter, 1977]: "Hegel ist ein mit Aristoteles multiplizierter Spinoza." Dit vond ik wel een fraaie typering en dit werd de aanleiding voor dit blog, dat ik voorbereidde door eerst gisteren het blogje te brengen met de vraag wie deze uitspraak kende.
Google brengt je naar een pagina van Welleks boek die door books.google niet in beeld wordt gebracht zodat verder speurwerk nodig is. Mark Wijering achterhaalde toch dat het citaat kwam uit “sa vie et sa correspondance (1903-1907). Rob van der Hoeden meldde dat de uitspraak staat aan het slot van een brief die Taine op 16 november 1851 aan Prévost-Paradol schreef. Blijkbaar was Hippolyte Taine zelf ook wel tevreden over zijn vondst, want in zijn boek Les philosophes français du XIXe siècle [Hachette, 1857] schreef hij op blz 126 over Hegel:
C'est Spinoza multiplié par Aristote, et assis sur cette pyramide de sciences que l'experience moderne construit depuis trois cents ans. [Dit is Spinoza vermenigvuldigd met Aristoteles, en zittend op de piramide van de moderne wetenschap die de moderne ervaring gedurende drie honderd jaar opbouwde.] [books.google]
Hippolyte-Adolphe Taine was twaalf jaar toen zijn vader, een gevestigde advocaat, stierf. Begiftigd met wetenschappelijke interesses, maar met een geringe erfenis werd hij naar een kostschool in Parijs gestuurd. Hij was gek op leren en stak niet alleen boven z’n medeleerlingen maar ook z’n leraren uit. Hij werd diep beïnvloed door Spinoza en verloor zijn geloof toen hij vijftien was. Hij ontwikkelde een naturalistische kijk op de wereld. Hij was een briljant student aan de École Normale Supérieure, doceerde gedurende een jaar filosofie aan een collège en schreef een doctoraalsthese over Fontaine. Hij zakte in 1851 voor de 'aggregation' (een reeks examens aan de École Normale Supérieure) daar z'n conservatieve examinatoren zijn ophemeling van Spinoza's morele systeem 'absurd' vonden. Zij hadden moeite met het feit dat hij hun meest fundamentele concepties over vrije wil en moraliteit ontkende en betoogde dat mensen niet meer dan het product waren van hun ras, hun tijd en hun omgeving. Taine leek in hun ogen het concept van individualiteit en morele verantwoordelijkheid aan te vallen en de opvatting dat mensen hun eigen wereld creëerden in te ruilen voor het geloof in het determinisme. Kortom zijn antiklerikalisme, z’n weerstand tegen de toen dominante school in de Franse filosofie en z’n toewijding aan Spinoza, alsmede zijn interesse in Hegel maakte hem anathema voor het universitaire establishment. Op 24-jarige leeftijd verliet hij de universiteit en besloot als journalist en essayist van z’n pen te gaan leven.
Hij ontwikkelde zich tot een gezaghebbend literair criticus en essayist en werd de voorbode van de grote 19e-eeuwse naturalistische schrijver Emile Zola (1840-1902).
In 1856 schreef hij het Essai sur Tite-Live dat hij opdroeg aan de Académie française ( waarvan hij in 1878 lid werd) en dat hij begon met: «L'homme, dit Spinoza, n'est pas dans la nature comme un empire dans un empire, mais comme une partie dans un tout; et les mouvements de l'automate spirituel qui est notre être sont aussi réglés que ceux du monde matériel où il est compris.» [htm]
Kortom, hij droeg zijn Spinozisme graag en op een prikkelende manier uit. Bijvoorbeeld in De l’Intelligence (1870), waarin hij zijn theorie over de menselijke geest baseerde op zijn monisme en determinisme en sprak van ‘menselijke moleculen’. Hij sprak er zich in uit tegen de ‘substantialisatie van het zelf’ en de reïficatie van abstracties. Het zelf zag hij als niets anders dan een reeks mentale gebeurtenissen. Hij zag het mentale en fysieke als twee zijden van eenzelfde zaak, als “twee vertalingen van eenzelfde tekst”. Hij bleef schrijven in de lijn van Spinoza, maar apart over Spinoza heeft hij zover ik kan nagaan, niet gepubliceerd.
Volgens Stefan Zweig, die in 1904 een dissertatie schreef over "Die Philosophie des Hippolyte Taine" (Wien 1904) was en bleef Taine doordrongen van het "universellen Determinismus" van Spinoza: "Der Gedanke einer universellen Notwendigkeit, die ebenso den Menschen wie die Natur umfasst und die Einheitlichkeit des Systems in der Methode spiegelt, erfüllt gänzlich das Werk Hippolyte Taines (...)." Evenals "die Identifizierung der Wirkung mit der Ursache." Daarin zou hij zelfs verder gaan dan Spinoza: "er sucht Thatsachenbeweise zu geben, wo Spinoza eine Hypothese stellt." [Zo is te vinden bij Natascha Weschenbach*]
(Bron: Stand Verdult, http://blog.despinoza.nl/log/hippolyte-taine-1828-1893-gezakt-wegens-zijn-spinozisme.html)
Op YouTube is nog een aardige video te vinden (wel in het Frans) die een specifiek voorbeeld geeft van deze optiek (zie afbeelding boven):
Reacties