De romantische boekhouder
Bij het lezen van de auto(professionele)biografie van Gerrit Zalm ging ik op zoek naar de omissies. Wat vertelt Zalm niet? Wat laat hij weg en waarom?
Op wikipedia is een lijst te vinden van politieke overstappen. Daar vind ik diverse politici die de overstap gemaakt hebben van de PvdA naar de VVD (waaronder Pim Fortuyn), maar daar staat tegenover slechts een enkele retour-overstap tegenover, die van Hein Roethof van de VVD naar de PvdA. [Terwijl ik dit schrijf lees ik op het NRC de overstap van Joram van Klaveren, ex-PVV die zich bekeerde tot de Islam.]
Gerrit Zalm die een autobiografie schrijft hoort ook bij de eerste lijst, en in zijn boek - de Romantische boekhouder, hoopte ik meer achtergrond te vinden in die overstap. In het verhaal komen wel andere overstappers aan bod, zoals Ayaan en Geert.
Maar aan zijn eigen overstap, daar besteedt de boekhouder slechts een paragraaf aan: "de PvdA zag m.i. onvoldoende in dat de welvaartsstaat is dolgedraaid" en dus stapte hij (twee jaar later) over naar de VVD. In de inleiding vertelt hij over zijn geloof in het PvdA ... "ik het geloof in de religie heb verloren, meen ik dat de PvdA een goed werelds alternatief is..." (Maar waarom overigens lid zijn van een politiek partij?)
De rol van geloof komt overigens regelmatig voor in het boek: "Ik geloof in de waarde van vertrouwenwekkende technocraten, die zonder druk van de politiek verstandige beslissingen nemen." Hoofdstuk 10 DNB en het toezicht. Ook al staat het boek vol van politieke partijen, is er niet veel meer dan deze twee tot drie uitweidingen over zijn eigen geloof in de VVD. Dat beeld moet de lezer zelf maar schetsen.
Zoals ik het lees, deze biografie van de professional Zalm, zie ik het volgende profiel.
Het eerste deel gaat over het voorspel. De voorliefde van Zalm voor gamen en flipperen komt daar niet zozeer naar voren, ook niet in de rest van het boek, maar het voorspel is zijn visie op zijn carrière. Het leven is een spel en winnen, maar vooral prestatie is belangrijk. In dat voorspel begint hij te studeren, krijgt een baan bij Financiën, stapt dan over naar EZ en vervolgens stapt hij hoger in bij het CPB, waar hij inmiddels onderdirecteur wordt. Het deel sluit af wanneer hij nog verder opklimt tot minister van financiën (en vanuit die hoogte oudere collega's herkent). Binnen dat deel heeft hij een aantal keer het initiatief genomen om zijn economiestudie ook uit te bouwen richting een hoger niveau, maar steeds kiest hij ervoor om de kans in het professionele leven voorrang te geven. Het initiatief voor een proefschrift pakt hij een aantal keer op, maar komt steeds in de la terecht. Totdat hij het opgeeft.
Dit lijkt mij een belangrijk gegeven in zijn productieve profiel, omdat het inzicht geeft in de theoreticus versus de pragmaticus. Later wanneer hij eenmaal op het CPB zit, krijgt hij de kans om bijzonder hoogleraar te worden en die pakt hij wel aan. Daarmee vangt hij twee vliegen in een klap: hij is hoogleraar (weliswaar "bijzonder", zonder gepromoveerd te zijn) hetgeen status geeft en hij heeft het oude promotie dilemma opgelost. Niemand die ooit nog naar zijn proefschrift vraagt. Maar wat zou dat nu precies geweest zijn. Zalm was een uitstekende student, maar wat was nu zijn visie?
Later in deel vier (buitenlands financieel beleid) schrijft hij: In de voetsporen van Bolkestein is mijn benadering altijd zoveel mogelijk zakelijk-rationeel ... heeft me het etiket "Euroscepticus" opgeleverd. (dit euroscepsis zou je trouwens als een romantisch idee kunnen zien, in het verdere traditionele leven van de politicus) Maar net als velen andere politici is Zalm nooit ondernemer geweest en heeft ook niet in het bedrijfsleven gewerkt. Waar komt die zakelijk houding vandaan? Dit is misschien een iets ander onderwerp.
Over het verschil tussen de ideologie van de PvdA en de VVD geeft het boek dus weinig bloot, maar wanneer je de snelle carrière van de minister ziet aan het einde van deel één - het voorspel - dan kan je niet anders dan concluderen dat het een enorme prestatie is. Waar komt die ambitie en prestatiedrang vandaan? Zelf zegt hij dat het "plagen en kleineren door oudere broers," hem incasseringsvermogen heeft gegeven en dat hij zichzelf "voortdurend [moet] bewijzen..."
Later komt dat plagende terug wanneer Wouter Bos staatssecretaris onder hem wordt en waar hij deze "plagend" uitlegt dat een staatssecretaris niets mag en geen enkele verantwoordelijkheid heeft.
Gaat het (hier) ook niet om macht?
Pas tegen het einde van het boek in het derde deel "politiek", krijgt de lezer inzicht in zijn visie. "Mijn verklaring [hoe PvdA-bewindslieden omgaan met chauffeurs]is dat PvdA'ers vooral bezig zijn met de mensheid en daardoor weinig oog hebben voor mensen. Vvd'ers zijn wellicht minder bezig met de mensheid, maar hebben meer oog voor individuele mensen..."
Dit is wel een belangrijke clou. Oog voor individuele mensen. Prestatie als individuele wedstrijd, en niet als teamsport. De nadruk ligt dus op het IK. Dat past bij de liberale gedachte. Het bijzondere is wederom wanneer deze visie bij Zalm opkwam, want dat was nog niet tijdens zijn studie, waar hij koos voor macro-economie, maar eerder uit zijn persoonlijke ervaringen naar boven kwam.
Dit past ook met de biografie. Zalm zegt vooral in het eerste deel dat hij vind dat het snel gegaan is met zijn carrière, maar hij laat weg dat hij bijzonder veel geluk gehad heeft. De periode van 1980 tot 2000 was er een van enorme groei, en dat blijkt uit het snelle verloop van functies zowel bij Financiën, EZ als het CBP. "De onderdirecteur vertrok en zo kwam er een positie vrij...." Daarmee doe ik niet te kort aan de capaciteiten van de jonge minister, met het is en omissie die toch wel belangrijk is. zeker in het ideologische debat, of en in welke voedingsbodem je terecht komt.
Prestatie dus. Individuele prestatie. In deel een verzekert Zalm zich van de juiste mensen om zich heen, "omdat je zelf nooit alles kunt weten, zeker niet in zo'n grote organisatie," maar later schrijft hij toch vooral dat hij en niet zijn team alles voor elkaar gekregen heeft. Ook het hele politieke proces blijft achterwege. Wel noemt hij dat de Jonge Wellink met zijn voorstel wegloopt, maar hoe het politieke spel gespeeld wordt blijft onduidelijk. Wanneer je carrière zo vlot verloopt als dat van Zalm, zal je ook geen motief hebben om een zwart politieke machtsstrijd te schetsen...
Naast individuele prestatie wordt ook duidelijk dat er nog een leemte in het verhaal is. Het woord Netwerk valt niet. Wel op het eind, over Kamerleden: "ze moeten het vooral hebben van hun eigen inbreng en van de deskundigennetwerken die ze om zich heen weten te creëren."
Op één plek komt de term "netwerk" naar voren, bij zijn baas bij EZ, Rutten: "is in die tijd veel beter in gelijk krijgen en onderhoudt ook op ambtelijk niveau een netwerk." Het gaat hier om gelijk krijgen (waar EZ zich meer op richt) versus gelijk hebben (waar de ambtenaren van Financiën veel tijd in steken, teveel volgens Zalm)
Dit is een andere clou voor zijn productieve profiel: Zalm weet dat je in de politiek wel gelijk kan hebben, maar het niet altijd krijgt. Inhoudelijk focus is dus heel gevaarlijk omdat je beter flexibel kunt zijn. Dat is dan ook hoe hij door zijn productieve leven heen gedraagt. Niet te veel zware doctrines, maar steeds weer kijken waar zaken verbeterd kunnen worden. En meegaan met de tijd*. Zoals bij het CPB de verkooptrainingen (van Krauthammer) hun intrede krijgen in de Nederlandse cultuur. Een belangrijke trend waar de auteur niet op ingaat, maar de verandering van meer commercieel denken (tegen het modelbouwen, de inhoudelijke visie van tot die tijd in) als zijn eigen verdienste ziet.
Zalm is dan ook geen typisch creatieve boekhouder, in de zin dat hij innovatief is. Hij beschrijft wel diverse veranderingen, maar hij is geen pionier. Zelf bij de kanteling van het toezicht van DNB valt hij terug op een studie en praktijk van de ambtenaren in Australië die het ook zo doen. Meesurfen dus met trends.
Individuele prestatie, maar ook veel netwerken. Zalm had dus ook niet veel vijanden, af en toe een aanvaring, zoals de bekende met Melkert waarvan hij het onrechtvaardig vond dat die 50 miljoen in zijn zakelijke zak wilde stoppen.
Het netwerken past ook bij de positie van bijzonder hoogleraar. Hij rekruteert daar studenten voor het CPB, maar de andere kant van het verhaal, zijn eigen netwerk, laat hij wat onderbelicht maar speelt natuurlijk wel een rol. Zonder netwerken kom je niet hoger op.
Wederom "speels," schrijft hij dan over zijn hoogleraarschap en dat hij daarmee slecht 500 gulden verdiende, en dat het hem zo tegenvalt "dat de VU ongegeneerd de wet op het minimumloon ontduikt," maar hij zegt er niet bij dat en waarom deze bijzonder hoogleraar positie zo belangrijk was voor zijn verdere carrière. Want zou hij zonder hoogleraar te zijn geweest ook minister van financiën geworden zijn?
Wel eerlijk schrijft hij over zijn misgelopen ministerpresidentschap. Dat is eigenlijk een armzalig ambt, aldus Van Agt. Maar waarom zou je dan toch die ambitie willen hebben, wetende dat "de minister van Financiën meer invloed heeft."
De romantische boekhouder. "De wetenschappelijke romantiek wint het van de boekhouder in mij" (en ik kies voor algemene economie en niet voor bedrijfseconomie) en "de romanticus wint het van de rekenaar en in ga naar economische zaken." Over de "romantische" bijvoeging heb ik geen visie. Maar hoe zit het met de boekhouder. Hij kiest dus voor algemene economie, terwijl zijn werkgebied toch in feite bedrijfseconomie is, gegeven de nationale rekeningen. In mijn visie gaat het hier om eerder genoemde voorkeur tot neutraliteit. Zalm is pas echt bedreven wanneer hij praat over zijn uitgavenplafond en andere voorkeuren om de uitgaven te beheersen bijvoorbeeld door voorzichtig te schatten. Productief gezien, zie ik hier wederom een voorkeur voor de intermediair, koopman en niet voor de visionair die de wereld wil verbeteren. Het liberale gedachtegoed is dan ook dat iedereen moet doen wat hen goeddunkt, laissez faire, met enige voorwaarde: je moet het geld eerst verdienen.
Desondanks de weglatingen een leuk boek, zeer informatief, vooral voor diegenen die van politiek houden. Voor mij was dat een stuk minder, vooral deel twee (het beleid) kostte me veel energie. Maar ook voor dit boek geldt en denk ik toch: hij heeft het maar wel en mooi voor elkaar gekregen.
* - nog een ander voorbeeld van dit commerciele/markt denken van Zalm is wanneer hij bij Duisenberg op bezoek is bij DNB en deze vraagt wat te doen met een nieuw ICT systeem; "de gebruikers kennen en willen Windows, de computerexperts kennen en willen een alternatief systeem. [Zalm] Geef[t] als vrijblijvende lekenopinie: Windows is gebruiksvriendelijk en er zijn meer onhandige gebruikers dan it-specialisten."
--
2011/10/gevraagd-niet-creatieve-boekhouder
-- 14 mei 2020. Misschien moet je bij het lezen van de biografie van Zalm ook denken aan de factor geluk. Toen hij als CEO vertrok bij ABN stond de koers op ca. 24, nu is daar nog maar 25% van over. Pure pech?
Reacties