Veranderende Verkiezingen (2003 - 2025)

Er zijn voor de huidige verkiezingen in op 29 oktober 27 partijen. Die leidde ik af van het stembiljet:

Op het eerste gezicht, toen ik al de lijst van Wikipedia uit 2003 had gevonden, lijken er niet zoveel verschillen te zitten. In ieder geval qua partijen. Toen 20 en nu 27.

Maar de verschillen zijn er natuurlijk wel en overduidelijk. Niet alleen qua rangorde (zetelverdeling) maar gewoon de partijen zelf, van toen en van nu.

• Verdwenen:
• - LPF
• - Leefbaar Nederland 
• - Partij van de toekomst
• ... (zie afbeelding onder)

Nieuwe partijen zijn er zoals:

• - FvD
• - Denk
• - BBB
• - JA21
• - NSC
• - Volt
• ...

Dan zijn er fusies, zoals de PvdA met Groenlinks. En wij mij vooral opviel was de Partij voor de Toekomst (in 2003) van Johan Vlemmix.

Waar ging het om in 2003? Pim Fortuyn had het toneel in 2002 verlaten maar zijn erfenis groeide, zo zou je die tijd kunnen samenvatten. De economie in de wereld zat in een afkoelingsperiode tot recessie en migratie was natuurlijk een centraal probleem. Maar de traditionele partijen konden nog groeien want het tijdsbeeld was een verlening van de voorgaande jaren of decennia, waar die groei wel weer zou terugkeren. 

Anno 2025 is er een heel ander beeld. De groei is enkel teruggekeerd tegen een grote prijs, namelijk inflatie van asset-prijzen. In het midden kwam er de financiële crisis en die heeft geleid tot een grote deling in de samenleving tussen rijk en arm, of gewoon een vergroting van de ongelijkheid.  Het huizenprobleem is hiervan een afgeleide doordat men in Nederland (voorop) en in de wereld ging speculeren en investeren in onroerend goed en waar (als ik het goed heb begrepen dat Stef Blok de huursector heeft opgeblazen - foto) nu de crisis uit is voort gekomen. Natuurlijk zijn er te weinig woningen en is door te weinig investeren een tekort gekomen, maar dat is maar een (kwantitatief) deel van het verhaal dat veelal kwalitatief van aard is: finance rules the world. En Nederland voorop. Dat het zo moeilijk is om die hypotheekaftrek af te schaffen - omdat men vreest voor de impact - laat dit zien. 

Migratie is nu ook het probleem, integratie net als toen, maar vooral is de economie veranderd, en de verdeling van de opbrengsten uit die economie.

Maar de wereld is ook verder veranderd hetgeen je ziet dat een Dierenpartij meer aandacht krijgt en dat "De Boeren" in de politiek zijn gekomen. Wie had dat ooit gedacht. Die was er al eerder en ouderen kennen deze door de heer Koekoek, maar de landbouwsector werd structureel afgeslankt en dat boeren toch hun gezicht laten zien mag je in die context opvallend noemen. Twintig jaar geleden was er ook geen moslim-partij zoals Denk nu. Dat zal steeds meer gaan komen denk ik al lees ik ook dat moslims wars van politiek zijn. Van expliciete politiek denk ik dan, want op een andere manier, meer impliciet doen ze natuurlijk wel degelijk aan politiek. Zo ver even een korte opfrissing.

Dit keer heb ik wat meer betrokkenheid getoond bij de verkiezingen. O.a. door de stemwijzer in te vullen. Ook vond ik een lijst van alle lijsttrekkers:

• Lijsttrekker PVV - Geert Wilders
• Lijsttrekker GroenLinks-PvdA - Frans Timmermans
• Lijsttrekker VVD - Dilan Yeşilgöz-Zegerius
• Eddy van Hijum - -  (NSC): ‘Organiseer asielaanvragen in conflictregio's
• Lijsttrekker D66 - Rob Jetten
• Lijsttrekker BBB - Caroline van der Plas
• Lijsttrekker SP - Jimmy Dijk
• Lijsttrekker CDA - Henri Bontenbal
• Lijsttrekker FVD - Lidewij de Vos
• Lijsttrekker DENK- Stephan van Baarle
• Lijsttrekker SGP - Chris Stoffer
• Lijsttrekker ChristenUnie Mirjam Bikker
• Lijsttrekker Partij voor de Dieren. Esther Ouwehand
• Lijsttrekker Volt - Laurens Dassen
• Lijsttrekker Joost Eerdmans

Algemene sleutelbegrippen: aandachtspolitiek

===>Lijsttrekker PVV - Geert Wilders. Sleutelbegrippen: aandachtspolitiek

Terwijl de top-4 van de PVV-verkiezingslijst drie nieuwe namen vertoont, blijft de nummer 1-positie in handen van het onbetwiste boegbeeld van de partij: Geert Wilders.

Voor de zevende keer op rij zal de partijoprichter de PVV-lijst aanvoeren. Daarmee evenaart hij politieke coryfeeën als wijlen Joop den Uyl (PvdA) en Bas van der Vlies (SGP).

Twee jaar geleden zag Wilders het premierschap aan zich voorbijgaan. Hij is vastbesloten om alsnog een kabinet te gaan leiden, desnoods een minderheidskabinet. De peilingen zitten voor hem in elk geval mee...

===>Lijsttrekker GroenLinks-PvdA - Frans Timmermans.

"Vertrouwde gezichten," lees ik en voor een progressieve partij is op zich een stijlbreuk zou ik zeggen.

"Frans Timmermans, GroenLinks-PvdA: ‘Er is geen reden om mij als premier te vrezen’"

Belandt Timmermans weer in een tweestrijd met Wilders? Bij de vorige verkiezingen belandde Timmermans in een tweestrijd met de PVV van Geert Wilders. Uiteindelijk delfde GroenLinks-PvdA het onderspit en kwam de partij in de oppositie terecht.

===>Lijsttrekker VVD - Dilan Yeşilgöz-Zegerius. 

"Waarom lijsttrekker Yeşilgöz niet bij het VVD-verkiezings programma past... Eind juni beschuldigde Yeşilgöz zanger Douwe Bob van antisemitisme, nadat hij een optreden voor Joodse kinderen weigerde vanwege ‘zionistische’ posters. Nadat de zanger een kort geding tegen haar aanspande, krabbelde ze terug en bood excuses aan.

Meerderheid VVD-kiezers ziet Yesilgöz liever opstappen

Yeşilgöz heeft met het Douwe Bob-incident veel sympathie verspeeld. De meeste kiezers die in 2023 op de VVD stemden, willen dat ze opstapt als lijsttrekker. Dat blijkt uit een peiling van actualiteitenprogramma EenVandaag.

===>Eddy van Hijum - -  (NSC): ‘Organiseer asielaanvragen in conflictregio’s’

De benoeming van Eddy van Hijum tot lijsttrekker van NSC volgde op een roerige periode. Daags na zijn aantreden gaf hij in het radioprogramma Met het oog op morgen aan dat hij met andere NSC-kopstukken zelfs ‘intensief’ had nagedacht over het opheffen van de partij.

NSC had net oprichter en boegbeeld Pieter Omtzigt uit de politiek zien vertrekken, en ook interim-partijleider Nicolien van Vroonhoven liet weten zich niet beschikbaar te stellen voor de nummer 1-positie.

Toch wilde de partij doorgaan, en zodoende kwam het partijbestuur in juni bij Van Hijum uit, de demissionair minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid.

Intussen ging het in de peilingen voor NSC verder bergafwaarts. De vraag doemt op of de partij terugkeert in de Kamer: onderzoeksbureaus peilen de partij op nul tot één zetel(s).

Of Van Hijum de partij uit het slop kan trekken met een flitsende campagne, zal moeten blijken. Hoe dan ook lijken de negentien zetels, die de partij nu nog bezet in de Tweede Kamer, mijlenver uit zicht.

===>Lijsttrekker D66 - Rob Jetten.

"... Rob Jetten onzichtbaar. Waar is de kritiek? ... Met een gelikt campagnefilmpje op X liet Rob Jetten medio juni weten opnieuw lijsttrekker te willen worden van zijn partij. Een week later was het beklonken: er waren geen andere kandidaten die voldoende ondersteuningsverklaringen hadden verzameld om lijsttrekker te worden.

Het is Jettens tweede keer als D66-lijsttrekker. In 2023 volgde hij Sigrid Kaag op. Daarvoor was hij minister van Klimaat en Energie in het kabinet-Rutte IV.

Volgens de peilingen groeit zijn partij van negen naar tien of elf zetels.

===>Lijsttrekker BBB - Caroline van der Plas. Lees ook [de kritiek]: Oud-Kamerlid Lilian Helder: ‘BBB heeft geen leider en geen plan’

Het partijbestuur van BBB verkoos Caroline van der Plas tot lijsttrekker voor de komende verkiezingen. ‘Ik ben er trots op dat het bestuur opnieuw groot vertrouwen in mij stelt,’ reageerde Van der Plas, die sinds 2020 partijleider is van BBB.

Tijdens een speciale ledenvergadering eind augustus kon de kandidatenlijst nog worden aangepast. En dat gebeurde ook: na een amendement van schrijver en BBB-lid Jan Dijkgraaf schoof asielwoordvoerder Claudia van Zanten door van plek 7 naar 5, waardoor Marieke Wijen-Nass twee plaatsen zakte. Partijleider Caroline van der Plas bleef op nummer 1 staan.

Eerder gaf Van der Plas al aan dat ze met BBB opnieuw wil regeren. In de peilingen staat de partij op vier tot zeven zetels. Daarmee levert de BBB mogelijk iets in ten opzichte van de huidige zeven zetels in de Kamer.

===>Lijsttrekker SP - Jimmy Dijk.

Jimmy Dijk is voor het eerst lijsttrekker van de SP. In 2023 nam hij het fractievoorzitterschap over van Lilian Marijnissen, die tijdens de vorige verkiezingen nog lijsttrekker was en de SP naar vijf zetels loodste.

Verrassender zijn de namen achter Dijk. Een aantal SP-oudgedienden als Michiel van Nispen en Bart van Kent gaf eerder aan te willen stoppen als Kamerlid.

Tegenover BNR zei Dijk eerder dat de SP klaar is om te regeren. In de peilingen staat de partij op zes tot acht zetels. Of de partij daarmee aan de onderhandelingstafel mag verschijnen, is afwachten.

===>Lijsttrekker CDA - Henri Bontenbal

Lees ook: CDA’s terugkeer: Wat doet Henri Bontenbal anders? Net als tijdens de verkiezingen van 2023 voert Henri Bontenbal de CDA-lijst aan. Destijds volgde hij Wopke Hoekstra op. Uit onderzoek ... blijkt Bontenbal populair onder kiezers, ook buiten de CDA-achterban. ... Het ‘Bontenbal-effect.’ [Maar er is ook een bontebal-uitglijder: hij gleed uit over homofielen die niet geaccepteerd worden in christelijke scholen. Een fout van strategische proporties zou je denken in deze niet-seculiere-problematiek van vandaag.]

===>Lijsttrekker FVD - Lidewij de Vos.

Een verandering aan de top bij Forum voor Democratie: partijoprichter Thierry Baudet schuift door naar de tweede plaats, Lidewij de Vos neemt zijn positie als nummer 1 op de lijst over. Volgens Baudet is zijn rol als hoofd van de partij uitgespeeld en is De Vos ‘kalmer en jonger’.

Met 28 jaar is De Vos de jongste lijsttrekker van de partijen die in de Kamer zitten. Maar ‘kalmer en jonger’ betekent niet dat de partij van plan is drastisch van koers te wijzigen. De Vos zegt vooral andere accenten te willen leggen...

===>Lijsttrekker DENK- Stephan van Baarle

Even leek het erop dat Van Baarle, die sinds 2023 partijleider is, geen lijsttrekker zou worden van DENK. Een conflict met het partijbestuur liep zo hoog op, dat Van Baarle zich genoodzaakt zag terug te treden. Niet veel later sprongen partijprominent Tunahan Kuzu en Denk-fractieleden Ismail el Abassi en Doğukan Ergin voor hem in de bres – met succes. Het bestuur trad af, en Van Baarle was bereid zijn oude positie als lijsttrekker weer in te nemen.

===>Lijsttrekker SGP - Chris Stoffer.

Lees ook: SGP opent de deur voor vrouwen – om hem direct weer te sluiten

Voor de tweede keer op rij is Chris Stoffer lijsttrekker van de SGP. Partijvoorzitter Dick van Meeuwen noemt hem volgens de NOS ‘een bewezen verbinder en kundig voorman, die vrijmoedig staat voor christelijke waarden en normen en zichtbaar resultaat heeft bereikt’. ...  De partij is geen voorstander van vrouwen op politieke functies, hoewel lokaal een aantal vrouwelijke SGP-politici actief is. 

===>Lijsttrekker ChristenUnie Mirjam Bikker

Lees ook: ChristenUnie-leider Mirjam Bikker: ‘Te vaak gaat politiek over wat lekker voelt’

Mirjam Bikker is opnieuw lijsttrekker van de ChristenUnie. In 2023 werd ze dat voor het eerst, toen ze Gert-Jan Segers opvolgde. ... ze hoopt op een kantelmoment tijdens de aankomende verkiezingen, waarbij het politieke midden weer groot wordt.

 

===>Lijsttrekker Partij voor de Dieren. Esther Ouwehand

Het bestuur van de Partij voor de Dieren heeft Esther Ouwehand opnieuw voorgedragen als lijsttrekker. Ouwehand is sinds 2019 partijleider, als opvolger van Marianne Thieme, met wie ze jarenlang een tweekoppige Kamerfractie vormde. Ze zit negentien jaar in het parlement, waarmee ze een van de langstzittende Kamerleden is.

Intern klonk er de afgelopen maanden kritiek over het nieuwe defensiestandpunt van de Partij voor de Dieren: de partij van Ouwehand steunt de Europese herbewapeningsplannen, na zich daar jarenlang tegen te hebben verzet. Het leidde er zelfs toe dat twee oud-leden een pacifistische dierenpartij begonnen: Vrede voor Dieren.

===> Lijsttrekker Volt - Laurens Dassen

Partijoprichter Laurens Dassen is aankomende verkiezingen wederom lijsttrekker voor Volt. Sinds 2021 is hij fractievoorzitter van de pan-Europese partij, in dat jaar behaalde Volt drie zetels.

===>Lijsttrekker Ja21 - Joost Eerdmans

Joost Eerdmans [partijoprichter]: ‘Overheid moet daadkrachtig zijn, niet groter’ 

Na het aantrekken van stemmentrekker Ingrid Coenradie was het even de vraag of JA21 de voormalig PVV-staatssecretaris van Justitie en Veiligheid als nieuwe partijleider overwoog. Maar die speculaties drukte Coenradie zelf vroegtijdig de kop in.

(Bron: Dit zijn alle lijsttrekkers | Tweede Kamerverkiezingen 2025. Wessel Wierda. 08 september 2025. https://www.ewmagazine.nl/politiek/achtergrond/2025/09/lijsttrekkers-tweede-kamerverkiezingen-2025-kandidatenlijsten-partijen-1498454/)

Het NRC biedt op de valreep nog diepte-interviews:
Dat hij [Bontebal] de nieuw ‘messias’ zou zijn, de politicus van wie veel mensen denken: die gaat onze problemen oplossen. Hij vindt het, zegt hij, „een belediging” om genoemd te worden in het rijtje met andere politici die een tijdje als dé redder werden gezien. Rita Verdonk, Jesse Klaver, Thierry Baudet, Caroline van der Plas, Pieter Omtzigt (https://www.nrc.nl/nieuws/2025/09/25/mijn-handen-jeuken-om-premier-te-worden-a4907424)

‘Waarom accepteren we dat de Nederlandse vlag alleen op het PVV-affiche trots wappert?’
interview. Rob Jetten - D66-lijsttrekker Rob Jetten heeft het steeds vaker over rechtse thema’s. Hij vindt dat linkse politici te weinig doorpakken, maar hij wil wel met hén in een coalitie. En hij zegt: „Iedereen is op zoek: wat is de gemeenschap waar ik bij hoor?” (https://www.nrc.nl/nieuws/2025/10/02/waarom-accepteren-we-dat-de-nederlandse-vlag-alleen-op-het-pvv-affiche-trots-wappert-a4907824)

Linkse partijen geloven niet in verlossers’, zegt Frans Timmermans - Voor het eerst heeft GroenLinks-PvdA een streefcijfer voor het aantal migranten in het verkiezingsprogramma staan. Maar hoe streng wil Frans Timmermans zijn? „Er kunnen jaren zijn dat het veel hoger is, omdat er ergens een oorlog uitbreekt. En dat kunnen we aan.” (https://www.nrc.nl/nieuws/2025/10/12/linkse-partijen-geloven-niet-in-verlossers-zegt-frans-timmermans-a4909102)

‘Ik ben geen populist’, zegt VVD-leider Dilan Yesilgöz - Ze staat onder zware druk, door dalende peilingen en openlijke kritiek vanuit haar eigen partij. Toch houdt [ze] vast aan haar inhoudelijke koers, hoewel ze erkent dat er in de afgelopen coalitie „geen enkele binding” te vinden was. „Wat doen we hier nu sámen? Daar had ik veel meer aandacht aan kunnen besteden.” (https://www.nrc.nl/nieuws/2025/10/08/ik-ben-geen-populist-zegt-vvd-leider-dilan-yesilgoz-a4908790)

En voor de kleinere partijen:

• BBB - Caroline van der Plas - 'Mona Keijzer trekt hier niet aan de touwtjes'
• CU - Mirjam Bikker - 'Voor God is een mens niet illegaal'
• Denk - Stephan van Baarle - 'Door Gaza is bij veel politici het masker afgevallen'
• FvD - Lidewij de Vos - 'Thierry en ik zitten op dezelfde lijn'
• JA21 - Joost Eerdmans - 'Cijfers houden de kiezers niet echt bezig'
• NSC - Eddy van Hijum - 'In het kabinet was het ieder voor zich'
• SGP - Chris Stoffer - 'Het lijkt wel een soort islamitische samenleving te worden'
• SP - Jimmy Dijk - 'De linkse oppositie staat vaak moreel verheven aan de interruptiemicrofoon. Dat werkt niet'
• VOLT - Laurens Dassen - 'Politiek zou meer over vergezichten moeten gaan'

--
2025/10/verkiezingen-2025-politici-in-de-krantenkoppen

-- wat zegt het internet over de academische / professionele achtergrond van de lijsttrekkers:

1. .  Geert Wilders - Sociale verzekering / OU rechten modules.
2. .  Timmermans - Rechten in Utrecht, politieke wetenschappen in Amsterdam.
3. .  Dilan Yeşilgöz-Zegerius - Sociaal, culturele wetenschappen (VUA) 
4. .  Eddy van Hijum - Civieltechnische bestuurskunde, gepromoveerd (UvT)
5. .  Rob Jetten bestuurskunde UVA.
6. .  Caroline van der Plas - Journalistiek
7. .  Jimmy Dijk - Sociologie (bachelor) 
8. .  Henri Bontebal - Natuurkunde (Leiden).
9. .  Lidewij de Vos - Biochemie, master Neurowetenschap (Eur)
10. .  Stephan van Baarle - Sociologie (Eur)
11. .  Chris Stoffer - Civiele techniek (UvT)
12. .  Mirjam Bikker -  Staats- bestuursrecht (Utrecht)
13. .  Esther Ouwehand - Communicatie wetenschappen (UvA)
14. .  Laurens Dassen  - Bedrijfskunde (Radboud)
15. . Joost Eerdmans - Bestuurskunde (Eur)

 -- 29 oktober. Ergens, met vertraging bij Pauw & de Wit zag ik Jetten en Timmermans, in harmonie:

Met een oproep aan de kiezers, dat ze een nieuwe politiek willen, waar de stoorfactor Wilders nu eindelijk eens verdwijnt. Wie zou dat ook niet willen?

En ik  - had inmiddels het programma van Arjen Lubach gezien - kwam tot een antwoord: Wanneer Lubach eindelijk grapjes kan maken over Moslims, dan kunnen we Wilders ontslaan van zijn plicht. Is dat niet een redelijk antwoord? 

-- 30 oktober. De Uitslag: NRC Handelsblad,‘Het kán wél!’ – D66 viert in extase haar grootste winst ooit

En ... Grote overwinning D66 markeert de comeback van het politieke midden (nrc). En dat lijkt me precies wat dit is: De onzekerheid omtrent alles zorgt voor winst voor een partij die geen duidelijke identiteit heeft gehad in het verleden. Desondanks, een prachtig resultaat voor Jetten.

Nieuws op 30 oktober over "Jetten":

• Rob Jetten zou met afstand de jongste naoorlogse premier zijn
• Na deelname Rob Jetten aan De slimste mens: ’Onbegrijpelijk’
• Jetten op bezoek bij Donald Trump? ’Hier kunnen we wel mee aankomen’
• Rob Jetten in toespraak: ‘Bladzijde Wilders omgeslagen’
• Juichende VVD’ers willen weten of Rob Jetten rechtsaf of tóch linksaf gaat: ’GL/PvdA niet stabiel’
• Jan Paternotte na exitpoll: ’Rob Jetten is een Duracell konijn’
• Wouter de Winther: twee opties na zege van Jetten
• D66 in extase door historische zege en vooruitzicht van premier Rob Jetten: ’Holy shit!’
• Van ‘Kennedy aan de Waal’ via ‘Robot Jetten’ tot ... premier van het land?
• Jetten mogelijk de winnaar maar Yesilgöz heeft de beste kaarten in handen
• Rob Jetten is één van de grote winnaars maar kans is klein dat hij zijn droomkabinet krijgt
• D66-leider Rob Jetten na historische overwinning: ‘We zijn er voor álle kiezers’
• Video | 'Robot Jetten' misschien premier? 'Het kan gek lopen in de politiek'
• D66-leider Jetten dolgelukkig met forse winst in exitpoll: 'Het is ons gelukt'
• Video | Glunderende Jetten op podium: 'Nederland is klaar met negativiteit'
• D66-leider Rob Jetten noemt uitslag ‘ongekend’: ‘Nederland heeft een heel duidelijk signaal afgegeven’ - AD.nl
• Liveblog Tweede Kamerverkiezingen | Jetten: 'Nederland heeft heel duidelijk signaal afgegeven' - Omroep West
• D66 grote winnaar en Rob Jetten wordt vrijwel zeker premier van Nederland - Dagblad van het Noorden
• LIVE | D66-leider Rob Jetten: ’Miljoenen Nederlanders hebben vandaag de bladzijde omgeslagen’ - De Telegraaf
• Maak D66 de grootste en Rob Jetten premier - D66
• De vijf slechtste plannen van Rob Jetten voor Nederland - Nieuw Rechts
• LIVE verkiezingen | Rob Jetten: ‘Nederland neemt afscheid van negativisme we gaan weer groots denken en doen’ - De Gelderlander
• Video | Jetten als held onthaald op podium: 'Het is ons gelukt' - NU
• Jetten ruikt het Torentje Timmermans wijkt niet: Nederland beslist

Op x lees ik (...) dat we leven in een toeschouwersdemocratie leven. Dat is een term die Bernard Manin bedacht schijnt te hebben. Jos de Beus verwoordt dit als volgt [opvallend dat dit al uit 2000 stemt.]:

• “De politici zitten tegenwoordig op een toneel en proberen voor een kritisch publiek een zo fraai mogelijke voorstelling te geven. Ik, de kiezer, ben de toeschouwer [….], een kritische cliënt die reageert op hun aanbod.” [Marcel ten Hooven, ‘De behoudzucht van de toeschouwersdemocratie’, Trouw, 25.10.2000] (https://www.demokratia.nl/leven-we-in-een-toeschouwersdemocratie)