Geniaal, maar ook ... tiran en gewelddadig
Wanneer we in Nederland lezen hoe Matthijs van Nieuwkerk spijt heeft, "Waarom was ik op momenten verdomme zo'n lul?" was er onlangs ook iemand anders die in het nieuws kwam. Het zijn geen uitzonderingen, want ook de coach van het Spaanse vrouwenteam kon zich niet bedwingen. Of matthijs ook in therapie gaat is nog onduidelijk.
Maar wat is hier aan de hand? Een trend of iets van nature, bij geniale professionals, zonder Matthijs Geniaal te noemen. Het verschil in artistieke kwaliteit is onoverbrugbaar met de professional waar het hier om gaat. Maar beiden zijn toch leiders op hun vlak. El País schrijft:
"Geniaal, tiran en gewelddadig: de herhaalde aanvallen van John Eliot Gardiner. De 'omertá' die het gedrag van de dirigent heeft bedekt, houdt verband met zijn muzikale prestige. Hij is een van de belangrijkste levende vertolkers van Monteverdi, Händel, Bach, Beethoven en Berlioz, met tientallen fundamentele opnames.
...
“Je had schoenmaker moeten worden!” snauwde Johann Sebastian Bach tegen zijn organist tijdens een cantaterepetitie in Leipzig, nadat hij de pruik van zijn hoofd had gescheurd en in zijn gezicht had gegooid. Dit is een van de aanvallen van de 18e-eeuwse Duitse componist, samengesteld door John Eliot Gardiner (Fontmell Magna, Dorset, 80 jaar oud) in zijn boek Music in the Sky Castle (Cliff). Een uitstekende monografie waarin hij een uitgebreid hoofdstuk, getiteld The Incorrigible 'Cantor', wijdt aan het schetsen van een portret van Bachs gemeenste en meest gewelddadige kant. Een manier om die meer menselijke en zelfs alledaagse lectuur te rechtvaardigen die we horen in zijn uitstekende vertolkingen, al lijkt hij nu ook te zinspelen op de plooien van zijn eigen persoonlijkheid.
De legendarische Engelse regisseur was betrokken bij een gênant incident in de nacht van 22 augustus op het Berlioz Festival in La Côte-Saint-André. Gardiner viel backstage bassist William Thomas aan, die de rol van Narbal had gezongen in een concertuitvoering van de omvangrijke opera The Trojans. Het incident veroorzaakte enorme opschudding in de media ... De Engelse dirigent bood een welgemeende verontschuldiging aan en trok zich terug uit de internationale tournee van zijn ensembles met Berlioz' opera. Nu heeft hij zojuist aangekondigd dat hij tot het einde van het jaar met pensioen gaat om therapie te ondergaan.
De redenen die deze gewelddadige reactie veroorzaakten zijn niet duidelijk en de rechtvaardiging voor de hitte of medicatie hielp niet om de gevolgen ervan te verzachten. De waarheid is dat maar weinig muzikanten die Gardiner kennen verrast waren door dit incident. Al in februari 2014 sloeg de Engelse dirigent tijdens een repetitie een trompettist van de London Symphony, nadat hij bladmuziek in zijn gezicht had gegooid. Vervolgens kwam de zaak niet verder dan de pagina's van het satirische tijdschrift Private Eye, waar de voormalig algemeen directeur van dat orkest, John Boyden, in zijn beroemde column onder het pseudoniem Lunchtime O'Boulez over de zaak berichtte. En hetzelfde Slipped Disc-portaal verduidelijkte zijn resolutie met een schriftelijke verontschuldiging gericht aan de aangevallen muzikant, hoewel zonder de naam van de regisseur te vermelden.
Het Britse tijdschrift The Spectator was een van de weinige media die de afgelopen jaren de meest gewelddadige kant van Gardiner, die de titel Sir draagt, heeft verspreid. In 2013 opende Stephen Walsh een lovende recensie van zijn Bach-boek door commentaar te geven op de ‘beruchte grofheid’ ervan jegens kunstenaars en collega’s. Er volgden verschillende artikelen, zoals die van Damiam Thompson, waarin hij de bijnaam Jiggy onthulde, waarmee kunstenaars naar hem verwijzen. En afgelopen januari erkende Richard Bratby dat als je met ervaren muzikanten praat, ze je bijna allemaal een angstaanjagend verhaal met Gardiner kunnen vertellen.
De omertá die dit onaanvaardbare gedrag heeft verdoezeld, houdt verband met zijn muzikale prestige. We hebben het over een van de belangrijkste levende vertolkers van Monteverdi, Händel, Bach, Beethoven en Berlioz, met tientallen fundamentele opnames van al die componisten. Zonder verder te gaan, hoorden we hem tijdens zijn laatste optreden in Spanje, op 11 april in het Palau de la Música Catalana, een uitzonderlijke Mis in B mineur van Bach uitvoeren. Hij is ook een van de belangrijkste pioniers op het gebied van historisch geïnformeerde uitvoeringen. Hij heeft drie legendarische ensembles opgericht... Aan dit alles moeten we zijn hooghartige en verfijnde charisma toevoegen dat hij deelt met de trots om boer te zijn, nadat hij het familiebedrijf in Dorset heeft geërfd. En ook de eruditie die we lezen in zijn eerder genoemde boek over Bach en binnenkort in een andere monografie die hij voorbereidt over Monteverdi.
Het contrast tussen de briljante Dr. Gardiner en de gewelddadige Mr. Jiggy heeft ook standgehouden vanwege zijn kracht. Veel Britse muzikanten hebben hun carrière aan hem te danken en willen liever niet buiten zijn vele projecten blijven. Maar hij heeft ook goede contacten op hoge plaatsen, te beginnen met koning Karel III, die hem de opdracht gaf een deel van de muziek voor zijn kroning te vertolken. Daarom twijfelt niemand eraan dat deze terugtrekking een tussenzin zal zijn, zodat deze ongelukkige episode wordt vergeten en Gardiner in 2024 zonder grote gevolgen zal terugkeren. De publieke reactie op wat er is gebeurd, vertoont echter duidelijke tekenen van een belangrijke verandering in onze samenleving in het algemeen, en in het beroep van dirigent van orkesten en koren in het bijzonder.
Een van de belangrijkste fouten van Todd Fields recente film Tár was het niet opmerken van deze fundamentele verandering. En in een poging zijn hoofdpersoon geloofwaardig te maken, reproduceerde hij in een vrouw de slechtste eigenschappen van de egoïstische, manipulatieve en alfamannelijke regisseur. Bijna alle grote legendarische regisseurs uit het verleden waren gewelddadige tirannen op het podium. En van sommigen, zoals Arturo Toscanini, hebben we goede getuigenissen van hun ter harde aanvallen. Maar we leven in een samenleving waarin genialiteit ook morele waarde moet hebben.
Tegenwoordig wordt de autoriteit op het podium van de dirigent bereikt met een houding die eerder collaboratief dan imposant is. Het is iets dat we al hebben gezien bij enkele grote regisseurs uit het verleden. Laten we bijvoorbeeld denken aan Carlos Kleiber en de noten die hij tijdens pauzes in hun repetities voor de muzikanten schreef (de beroemde kleiberggrammen) met instructies die hij ze liever niet in het openbaar gaf. En ook de verbazingwekkende efficiëntie van Mariss Jansons bij het voorbereiden van een nieuw programma, waardoor hij de meest geliefde dirigent van alle orkesten werd.
Tegenwoordig geven ervaren dirigenten als Riccardo Muti zonder schaamte toe dat ‘orkestmuzikanten beter voorbereid zijn dan dirigenten’. En sommigen, zoals Herbert Blomstedt, hebben een fascinerende theorie ontwikkeld waarin de muzikanten in een orkest “een beetje op engelen lijken” die aan het eind van elk concert persoonlijk worden bedankt voor hun werk achter de schermen. Onder de jongeren, zoals Klaus Mäkelä en Joana Mallwitz, bewonderen we de zichtbare (en hoorbare) medeplichtigheid die zij ontwikkelen met elk van de instrumentalisten in hun ensembles. Tegenwoordig is de mythe van de maestro achterhaald door de bekendheid van de orkesten. En het geval van Dr. Gardiner en Mr. Jiggy is inderdaad heel vreemd."
(Bron: PABLO L. RODRÍGUEZ, Zaragoza - 01 SEPT 2023, https://elpais.com/cultura/2023-09-01/genio-tirano-y-violento-las-repetidas-agresiones-de-john-eliot-gardiner.html)
Reacties