Erasmus door Stefan Zweig (1) (#dag20)
Erasmus – door Stefan Zweig.
Te midden van al de schrijvers en uitvinders in het westen, was hij de eerste bewuste European, de eerste strijder die te vriend was met de vrede, elocuent verdediger van het humanistische ideaal, het wereldse en spiritueel gezind. Desondanks bereikt hij zijn missie in het leven niet, en wordt verslagen door een vechtlustige tegenstander in een tijd van grote veranderingen, juist na de middeleeuwen.
Het is de mening van Erasmus dat elk menselijk conflict opgelost zou kunnen worden zonder geweld, door gezamenlijke tolerantie in het menselijke domein. Elk conflict zou opgelost kunnen worden zonder de bemiddelende scheidsrechters als men niet direct naar de wapens zou grijpen. Erasmus was daarom tegen elke vorm van fanatisme, als natuurlijke vuurhaardbron en zweert bij elke vorm van begrip, dan wel op het terrein van religie, nationaal of metafysica of leven. Hij haatte elk vorm van heilige-idealisme, dan wel uit de mouw van de priester dan wel uit de toga van de academicus die elke vorm van afwijking tot ketterij benoemt.
Met zijn intellectuele kracht ging hij ten strijd op elk terrein gedurende zijn leven tegen de fanatici vol van eigen geloof. Slecht op zeldzame momenten kon hij om deze fanatici lachen en spot drijven met hen, bijvoorbeeld in het legendarische werk, waarin hij de fanatici als een optocht van zotheid beschreef. Als een rechtschapen en authentiek mens begreep en voelde hij met zijn tegenstanders mee. Maar diep van binnen was hij overtuigd dat deze perverse geest van de menselijke natuur, het fanatisme, haar eigen goedwillende leven zou vernietigen.
A.
Missie en Zin van het leven
Van alle schrijvers en scheppers van het Westen was hij de
eerste bewuste Europeaan, de eerste strijder voor vrede, de meest welsprekende
verdediger van het humanistische ideaal, welwillend jegens het alledaagse en
het spirituele. En aangezien hij bovendien werd verslagen in zijn strijd om een
meer rechtvaardige en omvattende vorm voor onze geestelijke wereld te
bereiken, verbindt dit tragische lot hem nog nauwer met onze broederlijke
gevoeligheid.
… Volgens hem zouden bijna alle conflicten tussen mensen en tussen volkeren kunnen worden opgelost zonder geweld, door wederzijdse tolerantie, omdat ze allemaal binnen het domein van de mens vallen; bijna elke vuurzee zou door arbiters kunnen worden beslecht als de aanstichters en heethoofden aan beide kanten de boog van de oorlog niet zouden belasten.
Dat is de reden waarom Erasmus elk fanatisme bestreed als een
natuurlijke en gezworen verontrustende brandpunt van alle begrip, hetzij in de
religieuze, nationale of in de manier waarop het universum en het leven worden
opgevat; hij haatte alle koppige sacro-idealisten, of ze nu in priestergewaden
of wetenschappelijke gewaden verschenen, degenen die oogkleppen droegen in
gedachten, en fanatici van elke klasse en ras die overal lijkachtige
gehoorzaamheid eisen voor hun eigen mening, of elke andere opvatting minachtend
is ketterij of schurkerij genoemd!
... Met alle kracht van zijn intelligentie, sprankelend en overtuigend, vocht hij om deze reden, op alle gebieden, zijn hele leven lang, tegen de stimulerende fanatici van zijn eigen overtuigingen, en alleen in zeer zeldzame en gelukkige uren lachte hij om hen . Op zulke mildere momenten kwam fanatisme met bekrompen wenkbrauwen hem voor als een jammerlijke beperking van de geest, als een van de ontelbare vormen van 'dwaasheid', waarvan hij duizend degeneraties en variëteiten zo vrolijk classificeerde en karikaturiseerde in zijn Lof der Zotheid. Als een rechtvaardige, authentieke en onbevooroordeelde man begreep en had hij medelijden met zelfs zijn bitterste vijand. Maar diep van binnen wist Erasmus altijd dat deze boze geest van de menselijke natuur, fanatisme, zijn eigen goedaardige wereld en bestaan zou vernietigen.
B. OVERZICHT VAN DE TIJD
De overgang van de vijftiende naar de zestiende eeuw is een noodlottig uur voor Europa... Plots breidt de Europese behuizing zich uit, totdat deze universeel wordt; de ene ontdekking komt na de andere, en in een tijdsbestek van een paar jaar is, door de brutaliteit van een geslacht van zeevaarders, herstelt iets, in hun onverschilligheid of gebrek aan moed, eeuwen niet was gelukt. ...In 1486 was Bartolomé Díaz de eerste Europeaan die het aandurfde naar Kaap de Goede Hoop te gaan; In 1492 arriveerde Columbus op de Antillen... Een nieuw continent behoort nu tot het bewustzijn van het blanke ras...
… Van de ene op de andere dag was de ronde bol waarin tot dan
toe denkende mensheid had gecirculeerd, onzeker en onderdrukt, door de
sterrenruimten als in een terra incognita, een controleerbare en bevaarbare
realiteit geworden; de zee, tot dan toe mystieke blauwe woestijn met eeuwige
golven, is nu een meetbaar en afgemeten element, zeer nuttig voor de mensheid.
...
Maar bijna tegelijkertijd maakt Copernicus gebruik van de
nooit betreden baan van de sterren, voorbij de aarde, plotseling helder. En al
deze nieuwe kennis, dankzij de recent ontdekte boekdrukkunst, dringt met een
tot dan toe onbekende snelheid door in de meest afgelegen steden en in de meest
verloren plaatsen van het Westen: voor het eerst, sinds eeuwen, vindt een
gebeurtenis plaats in Europa welvarend collectief dat het bestaansniveau naar
een hoger niveau tilt. Gedurende het leven van een enkele generatie hebben de
primitieve elementen van menselijke noties, ruimte en tijd, een andere maat en
een andere waarde gekregen. . . Pas tijdens onze laatste eeuwwisseling, met de
even plotselinge en zegevierende overheersing van ruimte en tijd door middel
van de telefoon, de radio, de auto en het vliegtuig, beleefde een soortgelijke
vernieuwing van het levensritme, dankzij uitvindingen en ontdekkingen. .
Deze plotselinge verwijding van de ruimten van de buitenwereld heeft, als natuurlijk gevolg, een even gewelddadige verandering in het gebied van de ziel. Ieder wordt, zonder het te vermoeden, gedwongen in andere dimensies te denken, te rekenen en te leven; maar voordat de hersenen zich hebben aangepast aan de nauwelijks begrijpelijke transformatie, is de gevoeligheid al getransformeerd: een verwarde verwarring, een duizeling, half angst en half enthousiasme, is altijd de eerste reactie van de ziel wanneer ze plotseling haar maat verliest, wanneer alle de normen en vormen waarop het tot dan toe was gebaseerd, schuiven er als een spook onderdoor als op iets permanents. ... Van de ene op de andere dag is alles wat waar is veranderd in twijfelachtig, …
C. DONKERE JEUGD
Onverslaanbaar symbool van dit supranationale genie dat de hele wereld toebehoort: Erasmus heeft geen land, geen vaderlijk huis, tot op zekere hoogte werd hij geboren in een ruimte zonder lucht. De naam van Erasmus Roterdamus, die staat voor universele glorie, het is geen erfgenaam van ouders en voorouders, maar een aangenomen naam; de taal die hij zijn hele leven spreekt is niet die van zijn Nederlandse land, maar kunstmatig geleerd Latijn. De omstandigheden en de dag van zijn geboorte zijn gehuld in opmerkelijke duisternis; er is weinig meer bekend dan het jaar waarin het het licht ziet: 1466.
Erasmus was allerminst vrij van deze overschaduwing,
aangezien hij niet graag over zijn afkomst praatte omdat hij een onwettige zoon
was, en nog ergerlijker, omdat hij de zoon was van een predikant.
Op negenjarige leeftijd wordt de kleine Desiderio (eigenlijk
ongewenst) naar de kapittelschool in Deventer en vervolgens naar Herzogenbusch
gestuurd; in 1487 trad hij toe tot het Augustijnenklooster van Steyn, niet
zozeer voor een religieuze roeping, maar omdat daar de beste klassieke
bibliotheek van het land werd gevonden; … In ieder geval werd hij in het jaar
1492 door de bisschop van Utrecht tot priester gewijd.
… Door middel van de meest bekwame voorwendsels kreeg hij
dispensatie van twee pausen om geen priestergewaden te hoeven dragen, hij
ontdeed zich van de verplichting om te vasten met een ziekencertificaat, en
nooit, geen enkele dag, was hij opnieuw onderworpen aan de tucht van het
klooster, ondanks alle smeekbeden, vermaningen en zelfs bedreigingen van zijn
superieuren.
Hiermee wordt ons een van de belangrijkste karaktertrekken van zijn karakter onthuld, misschien wel de belangrijkste: Erasmus wil met niets of niemand verbonden zijn. Hij wil zichzelf niet permanent de verplichting opleggen om een prins, een heer, zelfs geen goddelijke dienst te dienen; door een innerlijke impuls van onafhankelijkheid moet zijn natuur vrij blijven en aan niemand onderworpen zijn, ... Aan dit meest wezenlijke kenmerk van zijn karakter sluit een tweede organisch zich aan: Erasmus is weliswaar een fanaticus van onafhankelijkheid, maar desondanks geenszins een rebel of een revolutionair.
D. PORTRET
"Het gelaat van Erasmus is een van de meest resoluut expressieve gezichten die ik ken", zegt Lavater, aan wie niemand kennis op het gebied van fysionomie kan ontkennen. En als zodanig, als een van de meest "resoluut expressieve", als het gelaat dat spreekt van een nieuw menselijk type, werd hij beschouwd door de grote schilders van zijn tijd. ... Zonder uitzondering schilderen ze hem omringd door volumes, als een leger, schrijvend of denkend: op het schilderij van Dürer heeft hij de inktpot in zijn linkerhand, de ganzenveer in zijn rechter, naast hem enkele brieven, en voor hem liggen opgestapeld de foliovolumes omhoog. … vakkundige hommage ter ere van de titanische uitvoering van Erasmus' werk; opnieuw verrast hij hem met zijn hand die op het hoofd van Terminus, de oude Romeinse god, rust, dat wil zeggen, het concept vormend en voortbrengend; maar hij benadrukt altijd, samen met het lichamelijke, het 'fijne, bedachtzame, voorzichtige en timide' (Lavater) van zijn intellectuele positie; altijd in zichzelf denkend, onderzoekend en onderzoekend verleent dit aangezicht, afgezien van het nogal abstracte, een onvergelijkbare en onvergetelijke uitstraling.
… Overal wordt deze schaarste aan vitaliteit opgemerkt; het
haar, te dun en niet geheel met pigment geverfd, vertoont een bijna kleurloze
blondine bij de met blauwe aderen gegroefde slapen; …
Het is moeilijk om deze wijze man als jong voor te stellen;
paardrijden, zwemmen of schermen, grappen maken met vrouwen of ze strelen,
gegeseld door de wind en slecht weer, luid pratend en lachend. … Het is het
gelaat van een mens die niet in het leven leeft, maar in de wereld van het
denken; zijn kracht woont niet in zijn hele lichaam, maar is beperkt tot het
benige gewelf boven zijn slapen. … … Erasmus leed zijn hele leven aan de
instabiliteit van zijn gezondheid, omdat wat de natuur hem aan spieren had onthouden,
werd vervangen door een overvloed aan zenuwen. Altijd, vanaf zeer jonge
leeftijd, lijdt hij aan neurasthenie, en misschien, hypochondrisch, aan een
overgevoeligheid van zijn organen; te smal en vol gaten is de beschermhoes die
de natuur over je gezondheid heeft gelegd; er blijft altijd, waar dan ook, een
onbeschermde en gevoelige site. ... Hartstochtelijk dol op een goed gekookte
maaltijd, een uitstekende leerling van Epicurus, heeft Erasmus een
onuitsprekelijke angst voor slecht voedsel, want met bedorven vlees komt zijn
maag in opstand, en zelfs de geur van vis alleen al knijpt zijn keel dicht.
Deze gevoeligheid dwingt hem zich overdreven te verwennen, cultuur wordt een
noodzaak voor hem.
Erasmus kan alleen fijne en warme stoffen op zijn lichaam dragen,
hij kan alleen slapen in schone bedden, op zijn werktafel moeten ze de duurste
kaarsen branden in plaats van de gebruikelijke roetende fakkels. Daarom wordt
elke reis een onaangenaam avontuur en vormen de verslagen van de eeuwige
reiziger over de toen nog zeer achterlijke Duitse herbergen in de
cultuurgeschiedenis een onvervangbare en vreugdevolle catalogus van
verwensingen en risico's.
…. ten einde raad. Midden in een tijdperk van afschuwelijke lichamelijke zorgeloosheid, in die barbaarse wereld, zoekt deze eenzame hygiënist dezelfde reinheid die hij als kunstenaar en schrijver in zijn stijl en zijn werk stopt; zijn organisme, nerveus en modern, was enkele eeuwen vooruit op de culturele behoeften van zijn tijdgenoten, ruw van botten en huid, met stalen zenuwen.
Maar de angst voor zijn angsten is die voor de pest... Deze
overdreven angst voor alle ziekten werd door Erasmus nooit ontkend, en als een
eerlijke buur van de aardse wereld schaamt hij zich er niet voor om te bekennen
dat hij beeft bij de naam van de dood. ... Vermijd overdreven toegeeflijke
banketten, let goed op reinheid en goede voedselbereiding, ontvlucht de
verleidingen van Venus en vrees vooral Mars, de god van de oorlog. ... Met zo'n
angst in de zenuwen en zo'n overgevoeligheid in de organen van het lichaam, is
het moeilijk om een held te worden; onvermijdelijk moet het karakter deze
onveilige lichamelijke gewoonte weerspiegelen. Het feit dat deze kleine man, zo
teer en teer, te midden van de ruwe natuurkrachten van de Renaissance en de Reformatie,
van weinig nut was als leider van de massa... maar voor zijn positie in het
leven had hij heeft zich de waardenschaal van Plato eigen gemaakt, volgens
welke rechtvaardigheid en verdraagzaamheid de eerste deugden van de mens zijn
en waarde pas op de tweede plaats komt. Erasmus' moed bleek in de hoogste mate
in het bezit van de oprechtheid om zich niet te schamen voor dit gebrek aan
moed (trouwens, een zeer zeldzame vorm van eerlijkheid te allen tijde), en
zoals hem ooit grof werd verweten voor dit gebrek aan moed strijdlustig ,
antwoordde hij, fijn en glimlachend, met deze soevereine zin: "Dat zou een
hard verwijt zijn als ik een Zwitserse huursoldaat was. Maar ik ben een
letterkundig man en ik heb rust nodig voor mijn werk".
... Maar uit zo'n veelvoud kan natuurlijk geen eenheidseffect voortkomen, en wat we de inhoud van Erasmus noemen, de Erasmus-ideeën, bereikten pas met hun opvolgers, dankzij een meer geconcentreerde vorm van expressie, doordringende effecten die ze met Erasmus zelf niet hadden. bereikt. De Duitse Reformatie en het tijdperk van de Verlichting, het vrije onderzoek van de Bijbel, en aan de andere kant de satires van een Rabelais of een Swift, Europese ideeën en modern humanisme. . . dit zijn allemaal gedachten die voortkomen uit zijn denken, maar niet uit zijn eigen handelen; overal gaf hij het eerste duwtje, overal bracht hij problemen in omloop, maar overal gingen de bewegingen verder dan hij zelf was gegaan. Zelden zijn de begrijpende karakters ook degenen die uitvoeren, omdat de breedte van het gezichtsvermogen de aanvalskracht verlamt: "Zelden", zoals Luther zegt, "wordt een goed werk ondernomen door wijsheid en vooruitziendheid; alles moet voortkomen uit onwetendheid". Erasmus was het licht van zijn eeuw, anderen waren zijn kracht: hij verlichtte de weg, anderen wisten er langs te lopen, terwijl hij zelf in de schaduw bleef, zoals altijd gebeurt met de lichtbron. Maar hij die de weg naar het nieuwe wijst, is niet minder waard om te worden vereerd dan hij die er voor de eerste keer naar toe gaat; ook degenen die in het onzichtbare handelen, versterken hun daad.
... vervolg.
Reacties