Daar komt de moraalridder
Trouw interviewt wetenschapshistoricus Michael Shermer die stelt dat religie geen moraal heeft gebracht, maar dat ethiek een wetenschappenlijk bijproduct is geworden, gebracht door wetenschappers als Newton en Galilei: 
Nog nooit kende de mens zoveel voorspoed, materieel en immaterieel, betoogt de Amerikaanse wetenschapshistoricus Michael Shermer. Met dank aan het wetenschappelijk denken. Niet aan de religie. 'Religie was juist vaak het probleem. Het is ook de wetenschap die van de mens een individu heeft gemaakt.'
... Uw boektitel verwijst naar een betere moraal. Maar de moraal behoort tot het domein van de religie of het humanisme. Ze ligt toch buiten het bereik van de wetenschap. "Waarom? Iedereen zegt dat, maar daarmee is het nog niet zo. Begrijp me goed, ik heb niets tegen religieuze mensen, maar ga mij niet vertellen dat de religie ons de moraal heeft gebracht. Morele vooruitgang is er vaak óndanks de kerken gekomen. Het homohuwelijk bijvoorbeeld is altijd zwaar door religies bestreden. Net als vroeger de vrouwenrechten. Uiteindelijk is iedereen vóór, en weten we niet beter. En dan zeggen ze dat ze altijd vóór zijn geweest, maar zo ging het dus niet.
Of neem de afschaffing van de slavernij. Het verhaal is altijd dat daarin het voortouw is genomen door de quakers en de mennonieten. Nee hoor, die waren ook eerst vóór slavernij. De afschaffing is pas in gang gezet aan het einde van de achttiende eeuw. Door de burgerrechtenbeweging."
Een interessant verhaal waar menig lezer direct van zal denken, "ja maar wacht eens even," en contraintuitief in een val lijkt te lopen voor de niet-religieuze lezer. Trouw, sterk religieus gestoeld, heeft een hoogwaardige ethiek dan de Volkskrant. Of niet?
Maar waar komt die of "onze" ethiek vandaan? Natuurlijk niet van de wetenschap, hoe logisch het verhaal van Shermer ook lijkt. Wetenschap en ondernemerschap heeft net zoveel / of net zo weinig bijgedragen aan een belligerente wereld als religie. Denk daarbij maar aan het ontwikkelen van innovatieve wapens om vijanden uit te schakelen. Op internet lees je dat er een alternatief is voor Uranium als kernenergie, maar dat dan de atoombom niet gebouwd zou kunnen worden. Hoe dan ook, technologie wordt beheerst door nationale organisaties en die bestaan omwille van defensie: Elk land verdedigt zijn eigen bezit.
Shermer heeft het over burgerrechten en dat wetenschap van de mens een individu heeft gemaakt. Het individu dat heeft leren denken. Juist die spanning tussen het individu en de groep is interessant wanneer we op moraal letten; de holocaust was niet mogelijk zonder de wetenschap en ook niet zonder de groep: Daar was het juist het individu dat in de ban kwam van de groep, door de invloed van de nazis. Maar ook de religie heeft hier een rol gehad door de haat tegen de joden die ergens zijn oorsprong had; Het imago van de joden als rijke handelaren - terecht of onterecht - riep jaloezie op in een tijd van recessie en armoede.
Je zou kunnen zeggen dat rijkdom of welvaart ook moraal heeft gebracht, maar iedereen die een recessie heeft meegemaakt weet dat die moraal afbrokkelt tijdens een recessie. Zelfs binnen een vreedzame organisatie worden de messen geslepen en vecht de "professionele" werknemer voor zijn leven. De ethiek is dan even niet te vinden.
Ook de ethiek van de financiele sector die wordt natuurlijk gedragen door de uitbuiting van de zwakkere in the global village. We schamen ons heel even wanneer we een gebouw zien instorten in Bangladesh en waar we armoedige werknemers in de "kledingsindustrie" onder het puin zien liggen, maar de orde van de dag is kapitalisme waar rijkdom op armoede is gefundeerd. Even een gift naar giro 555 en we gaan verder.
Als het gaat om de financiele wereld dan valt vaak de naam Rothschild of een andere elite die een grotere controle heeft op ons leven dan we denken. Het financiele centrum Londen is qua omvang groter dan het BBP van geheel GB. En de wens om de kracht en macht van financiele grootheden aan banden te leggen is nooit in de praktijk opgepakt. Ook de inzet van de Centrale banken in de wereld schijnt maar een doelgroep te hebben en dat is de financiele en zeer welvarende elite. De ethiek is daar niet te vinden. De belastingbetaler, de mindelmatige spaarder verliest zijn met hard werken opgebouwde vermogen aan de kapitaalkrachtigen.
De huidige Paus heeft de marketingwetten van het kapitalisme goed begrepen en profileert zich als Paus speciaal voor de armen, maar ook zijn verschijning is maar een stip op de wereldtimeline die nauwelijks verandering brengt.
Dat religieuze instituties juist conservatief zijn, lijkt me een gemeengoed dat functioneel is. Tegen abortus en tegen het homohuwelijk is een logische gedachte omdat deze afwijkt van de norm. Het homohuwelijk wordt in de meeste naties als norm opgenomen, maar niet omdat het normaal is. Juist de uitzondering wordt geaccepteerd. Dat betekent niet dat dit een hogere ethiek inleidt. De homoacceptatie zorgt ook niet dat anti-homobeweging stopt of minder actief wordt.
Tijdens de oorlog was de kerk neutraal.
De grootste gemene deler van de westerse ethiek komt van het kapitalisme. En wetend hoeveel fouten er in dit systeem zit is voldoende argument om te laten zien dat ethiek niet van wetenschap komt die juist in dienst staat van het kapitalisme. "Roken is dodelijk," maar de overheid heeft accijnsen nodig om haar beleid te financieren. Een dubbele moraal die weinig hoogdravend is.
Uit die groep - de burgersamenleving die vast zit aan regels, aan vage en dubieuze normen kan geen duidelijke moraal afkomstig zijn. Dus vanuit de groep kan men - blijkens dit soort voorbeelden -niet al te veel verwachten als het gaat om moraal en de kwaliteit van de leefregels of kernwaarden.
Het individu dan? Het is ook de wetenschap die van de mens een individu heeft gemaakt.'
Is het individu slimmer en beter dan de groep?Durft de moraalridder op te staan tegen de groep, als een moderne klokkenluider? In het katholieke Spanje is de moraal doorspekt met corruptie, Maar landen die een minder corrupt imago hebben zoals Nederland of Denemarken leven evengoed met corruptie al is deze minder transparant. Ons eigen SBM Offshore gebruikt steekpenningen bij de aanbesteding van projecten. Hoe gewoon is dat niet. Geen wetenschap houdt die business praktijk tegen.
Ook het duurzaamheidsthema dat het bedrijfsleven zou hebben gebracht kan me niet als voorbeeld nemen van een ethiek die toeneemt. Duurzaamheid is een noodzaak om voor bedrijven de focus te verleggen; sommige bedrijven en sectoren krijgen teveel macht en die brokkelt af door technologische ontwikkelingen. Dat zonneenergie nu een thema wordt en jarenlang door de olielobby is tegengehouden, is puur opportunistisch; veel technologie wordt commercieel en traditionele energiebedrijven hebben de tijd gekregen om zich aan te passen. Maar met ethiek heeft deze ontwikkeling niets te maken.
Ook het collaboratieve organisatiemodel heeft weinig met ethiek te maken maar alles met een veranderende bedrijfswereld.
Juist de organisatorische setting biedt een mooi aanknopingspunt om te zien waar een hogere ethiek vandaan zou moeten komen: vanuit de operationele business die het werk doet, of vanuit de ondersteunende stafafdelingen die kwaliteitsregels verzint? Zonder een interne-controle-afdeling werkt waarschijnlijk geen enkele organisatie zuiver of ethisch. Dus is het ook de overheid die met rechtspraak de ethiek in een land verhoogt.
Ethiek is te meten aan een niveau: honderd procent is het maximale haalbare, maar de investering hiervoor is oneindig. Er is economisch gezien een wet van de afnemende ethiekopbrengsten; hoeveel men ook investeert in scholen en kennis, de groei van de ethiek zal marginaal toenemen.
Uiteindelijk komen we bij de moraalridders. Waar haalt deze zijn ethiek vandaan? Door het lezen van literatuur zoals de ridder in het fictieve verhaal dat de bijbel in aantal gepubliseerde boeken benadert?
Wellicht.
Of toch uit de bijbel of andere religieuze boeken, zoals het zenboedisme. Tegenwooordig is mindfulness in, en ook dat heeft m.i. een opportunistisch element als basis. In plaats van business as usual leven we in een wereld waar de crisis as usual is.
(Geschreven in juni 2018)
--
Bioloog Marc Hauser schreef een boek Moral Minds (Gewetensvolle geesten), een universele moraalgrammatica. "Iets doen blijkt overal erger dan iets laten." Stelt hij.
Reacties