De ironie achter "El Negro en ik"

Als ik op het strand loop en tussen de opengeslagen schelpen een parel vind dan mag ik me toch wel gelukkig prijzen. Zo voelde ik me onlangs toen ik dit boek vond en me op de inhoud stortte. Ik kende het verhaal niet, dat was al opvallend, want het internet zit vol van beschrijvingen van el Negro de Banyoles, een opgezette Afrikaan in een Spaans (Catalaans) museum.

Frank Westerman schreef er (niet als enige) een non-fictie boek over, er zijn anderen die hetzelfde verhaal verteld hebben.
De vele recensies van het boek van Westerman laten zien dat het een populair relaas is, en positief ontvangen is. Ik kom weinig negatieve kritiek tegen. Een enkeling, met soortgelijke achtergrond als de schrijver meent dat het culturele-element onderbelicht raakt door de persoonlijke zoektocht van de auteur.
Het is een zoektocht en reisverhaal, dat vele locaties aandoet als een schip op ontdekkingsreis. Ik gebruik bewust even wat metaforen die nog niet zo eenvoudig passend te krijgen zijn voor deze geschiedenis. Het verhaal begint namelijk met een metafoor, waar ik lang over moest nadenken. In alle recensies vind ik niemand die op deze metafoor dan wel op andere details van de tekst ingaat.

Het eerste hoofdstuk begint zo:
Liften is als stierenvechten. De lifter zet zich schrap in de berm, vooroverhellend en toch fier, met een kartonnen flap naast zijn lichaam. De automobilist komt aangestormd, scheert voorbij. En als hij je toch meeneemt, heb je geen idee waar je belandt.

Voor diegene die deze geschiedenis kent, weet dat het niet alleen over de letterlijke opgravingen en reis van de Afrikaan gaat, maar ook over hoe diverse culturen slaven behandelden of algemener hoe het met ontwikkelingshulp is gegaan, hoe culturen botsen, e.d. Een thema dat de schrijver uit de theorie kent omdat hij is opgeleid om ontwikkelingswerk te doen.

Maar recensies zijn er al genoeg. hier zoem ik even in op een opvallend cultureel aspect. Het lijkt een ontwerpfout. Die begint bij de titel: El Negro en ik. El Negro is de Spaanse vertaling van de neger en ik, maar een dergelijke titel zou meer op verzet stuiten. El Negro is neutraler omdat deze zo vermeld wordt in het museum. Alleen, en dat lijkt me dus onjuist, het betreffende museum gebruikt niet de term El Negro, maar El Negre. Het verhaal begint namelijk in Catalonië. De Catalaanse vertaler Maria Rosich, heeft het oorspronkelijke Negre gebruikt, en het "Spaanse" El Negro omzeilt. dat kan een literaire keuze geweest zijn, of puur politiek. Frank Westerman schrijft op zijn website, het boek is in negen talen beschikbaar, maar Catalaans en Spaans staan dichter bij elkaar de Nederlands en Fries. Zo mag je de vertaling ook zien: het Catalaans zorgt niet voor een grotere verspreiding, maar biedt exclusiviteit.

Het eerste hoofdstuk begint dan als volgt, met een metafoor: "Liften is als stierenvechten." In het Catalaans is de vertaling als volgt:  fer autostop és com una cursa de braus: ...
Autostop is een typisch Frans woord, dat we allemaal wel kennen, maar dat weinig van de symboliek van liften meekrijgt. Una cursa de braus betekent stierenvechten. Een stier in Spanje is Un Toro, una carrera de toros is stierenvechten, een wedloop met stieren, maar de stier in Catalonië is dus un bravo, of brau. Bravo, kan etymologisch ook tot het Frans herleid worden (valens) en betekent dan dapper.

Ik geloof niet dat een Nederlander die lift in Spanje Catalonië als dapper gezien wordt maar als typisch Hollands, het is goedkope en een risicovolle onderneming. Zo zou je het wel kunnen vergelijken met stierenvechten, maar of dat de bedoeling is geweest?
Stierenvechten ligt nu (in 20104 nog niet) ook nog supergevoelig. De Catalanen hebben het afgeschaft, omdat ze zich nadrukkelijker willen onderscheiden van de Spaanse cultuur.

De titel in het Catalaans is dus niet El Negro i jo, maar El Negre i jo. "El Negro" is Spaans! Dat verafschuwen veel Catalanen (En dus vertalen ze het met El Negre (half Frans half Spaans)) en even verderop in het boek zegt de chauffeur die Frank Meegenomen heeft; "je spreekt aardig Castiliaans." de lifter begrijpt het niet helemaal "Castiliaans?,... " ja de taal van Madrid." zegt de bestuurder.

Dat klopt niet. Nu hoeft dat niet erg te zijn bij fictie, maar het is non-fictie!

Mijn probleem met veel Catalaanse uitingen is dat ze vaak zo super politiek georiënteerd zijn. Ook hier. "Castellano," is de feitelijke vertaling van "Spaans" als taal en niet omdat dit uit Madrid komt, maar omdat het destijds Castilië (en Aragon) betrof. Madrid was toen nog geen machtscentrum zoals als nu, en Castellano was zeker geen symbool van een centrale regering. In Zuid Amerika leert men op school "Castellano" en niet Espanyol of iets dergelijks. Dat de Catalaanse bestuurder dit zo gebruikt of Frank het zelf verzint maakt het niet duidelijker. (Er bestaat overigens in Barcelona ook nog een voetbalclub die El Espanyol heet).

Dus, waarom heeft Westerman niet El Negre gebruikt in de titel, want hij vond het museum in Catalonië in 1983 na Franco waar het Catalaans weer de standaard werd? En als hij bewust El Negro heeft gebruikt, waarom heeft de vertaler dan El Negre teruggezet?

Dat er een Catalaanse vertaling is suggereert vraag vanuit Catalonië. Ik heb de editie hier voor me. De Nederlandse subsidie via het fonds voor de letteren doet vermoeden dat die vraag er dus niet echt is geweest. Als de schrijver het heeft over ontwikkelingshulp dan is hier ironisch geen beter voorbeeld: het boek wordt met Nederlands geld vertaald voor Barcelona.

Er zijn veel buitenlanders die geroemd worden in Spanje om hun kennis van de taal (Gerald Brenan, Ian Gibson) maar ik vraag me af of dit boek bij de Spaanse/Catalaanse lezer na het lezen van de vergelijking tussen liften en stierenvechten, aansluit bij de cultuur hier. Ik vond in ieder geval geen enkele recensie van het boek.

--
https://en.wikipedia.org/wiki/Negro_of_Banyoles