Het leven van Machiavelli (1)

“De glimlach van Machiavelli” is een biografie die geschreven is door Maurizio Viroli. Zeer veel biografen hebben zich gewaagd aan de biografie van deze persoonlijkheid en naar eigen zeggen biedt deze bewuste biografie weer een andere invalshoek. Het gaat vooral om de persoon tegen de achtergrond van het Italië waarin hij geformeerd is. Daarmee is het een zinvolle toevoeging om zicht te krijgen op het leven van de renaissance die vooraf gaat aan de Barok. 

Ik ken geen andere biografieën van hem, en wat me in ieder geval opvalt is dat er weinig over Machiavelli beschreven staat in termen van psychologie. Er valt weinig te lezen over zijn lichamelijke gesteldheid (o.a. dat hij kort van postuur zou zijn), terwijl dit toch een belangrijk detail blijkt geweest te zijn.
In de biografie overheerst de politieke situatie van Italië en dat geeft ook een zeer duidelijk beeld over de persoon in kwestie en vooral over het belangrijkste werk van zijn hand: de vorst.
Na het lezen was ik zeer verbaasd, allereerst dat ik deze details over het leven van hem en Italië niet goed kende, terwijl het zoveel zeggend is. Het verklaart ook veel over de situatie van Italië van nu. Is er wel iets veranderd vraag ik me soms af. Italië heeft nooit mijn interesse gehad, maar is door het lezen van deze biografie voldoende aangewakkerd om verder uit te diepen.
Vragen die het boek niet beantwoorden, zijn onder andere in hoeverre de cultuurverschillen tussen de verschillende autonome gebieden te maken hebben gehad met taal. Of sprak iedereen al hét Italiaans? En welke bijdrage had de taal van Machiavelli op de geschiedenis?

Voor Spanje-kenners is het boek een must, omdat de vergelijkingen met het oude en moderne Spanje frappant en afwijkend tegelijk zijn, maar vooral voor kennis van het werk en leven van Gracian - en de barok - is dit werk onontbeerlijk.
Gracian was een Machiavelli-hater en in zijn werk komen veel referenties voor naar de persoon n.m. reden dus te meer om de biografie te bestuderen...

De biografie bestaat uit 22 hoofdstukken en die structuur zal ik hier aanhouden.
In het eerste hoofdstuk beschrijft Viroli een droom die volgens hem typerend is voor de persoon Machiavelli. Anderen hebben hier ook over geschreven:

Viroli begint en eindigt zijn boek met de droom waarover Machiavelli sprak op zijn doodsbed. Daarin zag hij een groep armzalige lieden die, desgevraagd, vertelden dat ze de heiligen en de zaligen waren, op weg naar het paradijs. Ook zag hij een stel aristocraten, deftig en net gekleed, delibererend over gewichtige politieke zaken. Hij herkende grote filosofen en geschiedschrijvers. Zij vertelden hem dat ze verdoemd waren, op weg naar de hel. Machiavelli nam afscheid van zijn vrienden met de woorden dat hij maar liever in de hel zou belanden... (Frans Verhagen, Amerika.nl).

Als hij sterft is hij triest, gedesillusioneerd en voelt zich verslagen. De glimlach op zijn gezicht blijkt geen echte glimlach.

Het eerste hoofdstuk biedt een samenvatting van zijn leven:
Machiavelli's leven was een constant gevecht tegen de heersende machtig (clans, waaronder die van de Medici) in Italië van de zestiende eeuw en ijverde om zich te ontdoen van de buitenlandse overheersers en zo het land te bevrijden.

De grote paradox in zijn leven is dat hij vlak voor zijn dood (1527) wordt geconfronteerd met de keiharde realiteit waarin Rome geplunderd wordt door de Spanjaarden van Ferando van Aragon en het leger van Karel V.

Niemand heeft echt naar hem geluisterd. Hij glimlachte om niet te hoeven huilen. Hij verachte onrechtvaardigheid waar de leiders niet de bevolking wist te beschermen tegen oorlog, wreedheden, vernederingen en miserie. Machiavelli - zeer intelligent, maar arm en zonder invloedrijke vrienden - moest onmachtig toekijken.

De familie Machiavelli is een oude familie uit Florence. Zijn vader messer Bernardo had rechten gestudeerd, maar beschikte niet over middelen, maar deelde met zijn zoon wel een liefde voor boeken, o.a. het werk van Titus Livius.
Toch kreeg hij met die schaarse middelen een goede opleiding; leerde Latijn, grammatica, retorica en leest de oude filosofen en is een liefhebber van Dante, Boccaccio en Petrarca... “En wat hij niet leerde uit boeken leerde hij op de straat.”

... Het leven van Machiavelli (2) Na het eerste hoofdstuk (Het masker), gaat het verhaal verder met “episodes die sporen nalaten.” Het gaat om Florence aan het einde van de vijftiende eeuw dat in verval was geraakt; een erosie door zwakke politiek bestuurlijke instituties. In de paleizen – de hoven – heerst wel volop rijkdom, gevoed door arrogantie van grote families en corruptie. De stad echter was steeds in gevaar door het ontbreken van een gezamenlijk leger en kon haar inwoners niet verdedigen noch blijven heersen over ander Toscaanse steden (o.a. Pisa). Deze onderdrukte steden kwamen steeds in opstand. Een van deze grote en machtige families waren de medici.

Zij waren het belangrijkste en heersten over de stad alsof het een republiek was. In 1434 kwam de heerschappij voor het eerst weer in twijfel toen Cosme De Oude van banningschap terugkeerde en met harde hand en zonder bedenkingen regeerde. Deze Vader der vaderland stierf in 1464.
Zijn kleinzoon Lorenzo volgt hem enige jaren later op begon oorlog tegen Voltera om een ijzermijn (alambre). Die overwinning versterkte zijn machtspositie, maar andere belangrijke families (zoals de Pazzi’s) ergerden zich en probeerden in opstand te komen. Toen dit mislukte werd Pazzi opgehangen en naakt door de stad gesleept. Dit was het scenario van de jonge Machiavelli die toen negen was en deze taferelen moeten grote indruk op hem hebben gemaakt.
De paus werd een grote bedreiging voor de afhankelijkheid van de stad Florence. Deze zweerde samen met de koning van Napels (die ook koning van Aragon was). Hij begreep dat hij zou verliezen en Lorenzo begon een diplomatieke relatie met de koning van Napels zodat de onafhankelijkheid even buiten gevaar was. Echter hiermee kwam de corruptie terug. Een monnik “Savonorola” begon betogingen tegen het beleid van Lorenzo de grote.
Machiavelli is dan 24 jaar. Hij begreep dat de zonden van het volk geboren werden uit het gedrag van de leiders (Lorenzo de Medici). Hij sterft in 1492 en met de stad gaat het verder bergafwaarts.

Het leven van Machiavelli (3) Hoofdstuk drie. De geboorte van een republiek, en de dood van een profeet
begint met de beschrijving van de koning van Frankrijk, Karel Viii, die het land binnenvalt om de soevereiniteit van de Fransen over de koninkrijk van Napels dat in handen van Ferdinand van Spanje.
De komst van de Fransen verontruste de politici van Italië; geen enkele Prins of soeverein bekommerde zich over het belang van Italië als geheel.

Dit veranderde het sentiment onder de bevolking waar het leiderschap van Pedro (de Medici) meer en meer bekritiseerd werd; hij had de hertog van Milaan (Ludovico Sforza) en de koning van Napels moeten benaderen om een gezamenlijke aanpak te organiseren. Zo ver kwam het nooit (en dit is typisch voor het Italië van die tijd dat uit vijf of zes stadstaten, naast Rome bestaat) Een monnik Savonarola organiseert protest en krijgt aanhang in deze moeilijke tijden...
Karel de VIII komt in november 1494 Florence binnen en dat eindigt in een alliantie. Voor Machiavelli – schrijft de biograaf – (dan 25 jaar oud) moet dit een ervaring geweest zijn die voor zijn latere ideeën: dat de slechte leiding van de gouverneurs van Florence hebben toegelaten (schuldvraag).
Door de inzet van de Dominicaanse monnik Savonarola komt er een nieuwe republiek waar Soderini het bestuur krijgt. Maar het was gelijk de laatste overwinning van de monnik die even de politiek en geestelijke vader van de stad was. De monnik had de haat van de priesters uit Rome op zich gehaald met zijn uitspraken over de corruptie binnen de kerk en werd in 1498 ondervraagd en schuldig bevonden van ketterij. De monnik wordt opgehangen.
Voor Machiavelli is het echter het begin van zijn publieke leven. Vijf dagen na de executie wordt hij tweede secretaris en kanselier gemaakt van de nieuwe republiek.
Hierbij werd hij geholpen door Marcello Virgilius – de eerste secretaris en baas van de 1e kanselarij.

Het volgende hoofdstuk "Een bijzondere secretaris" behandelt deze periode.
Machiavelli was dus niet de leidende figuur op het secretariaat maar was op een andere manier speciaal: zijn collegialiteit met de werknemers. De rest waren mensen van gelijke achtergrond qua mentaliteit, cultuur en politieke overtuiging. Hij was het hart en bracht intellectuele levendigheid in, en met zijn vindingrijke ingevingen moesten anderen om hem lachen. Hij was geen baas in formele zin, want hij was altijd bezig met grote problematiek en had geen oog voor de dagelijkse gang van zaken. Met een van de medewerkers Biagio onderhield hij zijn leven lang een sterke band. Als snel begint Mach. Met bemiddelende optredens die zijn rol karakteriseren, o.a. met een gravin Catarina Sforza tegenover de machtige Caesar Borgia, “El ducci valentino” die heerst over.

... (Eerder geschreven op #dTvG). Nu als doel om deze bio opnieuw op te pakken en verder uit te werken na publicatie Posities & Patronen...