Edgar Morin
Over en met Morin staan ook vele video's op Youtube.
Een van zijn thema's als socioloog of filosoof - zelf noemt hij zich autodidact - is het anti-foundationalism. Er bestaat geen fundament voor het leven of kennis.
Verder heeft hij al vrij vroeg geschreven over complexiteit en zijn eerste boek ging over Duitsland. Morin heeft een Joodse (Spaanse) achtergrond.
Verder is hij een fan van het denken van Pascal, die zegt dat je het geheel niet kan kennen zonder de delen te kennen en visa versa.
...
In Nederland is Morin nooit echt belangrijk geweest, en zo gaat dat, zijn ideeën zijn meer in de mediterrane landen aangeslagen zo lijkt het.
--
Mooiste zin... Niet van Lenoir zelf, maar van zijn filosofische mentor Edgar Morin, die hij regelmatig aanhaalt: 'Juist in het onbeheersbare, op de rand van de waanzin, juist in het onzekere en ongewisse, ligt de kiem van onderzoek, ontdekking en creatie.'
https://www.trouw.nl/nieuws/prikkelende-retoriek-van-een-bevlogen-utopist~b8f937e6/
-- 1 dec 2022, een reflectie van Alfonso Montuori over Morin: "De behoefte aan een nieuwe manier van denken." Als voorwoord bij Edgar Morin's Path of complexity.
Hoe kunnen we het beste omgaan met een wereld vol onzekerheid, complexiteit en
meerduidigheid? Zijn we voorbereid op deze enorme uitdaging? Hoe kunnen we
gaan in op de onzekerheid, complexiteit en ambiguïteit van het 'planetaire tijdperk'
waarin onze opmerkelijke onderlinge verbondenheid ons heeft geleid tot een wereld die we aankunnen
nauwelijks herkennen? Alvin Toffler sprak 30 jaar geleden over Future Shock, en zo lijkt het
we zitten er nu middenin. Mijn collega Dan Crowe vertelde me onlangs dat de studenten van zijn afstudeercursus over leiderschap aan een universiteit in Georgia de suggestie om The Economist en
vertrouwd raken met de wereldeconomie. Hun onwil om te nemen opmerken
bij deze opdracht wees mijn collega hen erop dat wereldwijde gebeurtenissen, nee
hoe ver ze ook lijken, ze hebben diepgaande gevolgen in het dagelijks leven
leven van zijn leerlingen. Sterker nog, de sluiting van een fabriek in de omgeving van Atlanta had
heeft onlangs duizenden banen gekost die allemaal naar Mexico zijn gegaan. We zijn nu, als Morin
zou zeggen, planetaire burgers. Maar het is duidelijk dat onze onderwijssystemen ons hiervoor niet voorbereiden. En wat meer is, het is verre van duidelijk dat die er is een gevoel van urgentie om onze planetaire context te begrijpen. Wij zijn gewoon niet voorbereid op de volledige implicaties van een wereldwijd, onderling verbonden, onzekere wereld. Sterker nog, het wordt steeds duidelijker dat het pijnlijk moeilijk is om er zelfs maar achter te komen
hoe we moeten beginnen na te denken over deze wereld waarin we leven.
Het ontrafelen van de complexiteit van de mondiale economie en de sociale impact ervan is een
enorme uitdaging. De wereld is vol onzekerheid. We weten niet wat er zal gebeuren
gebeuren met ons werk, onze buurt en onze stad, ons land. Verandering is zo
en met name technologie speelt zo'n dramatische rol in deze versnelling, dat we niet te goeder trouw kunnen verwachten dat de dingen heel lang hetzelfde blijven.
Terwijl het leven in voorgaande eeuwen aantoonbaar relatief eenvoudig, voorspelbaar en
ondubbelzinnig, we staan nu voor een andere wereld. Maar zijn we uitgerust om
ermee omgaan? Het antwoord is steeds vaker nee.
Verontrustend, in tijden van transitie, complexiteit, onzekerheid of geconfronteerd worden
potentiële of zelfs feitelijke chaos, is er een neiging om te zoeken naar absolute fundamenten, zekerheid, eenvoud en een kader dat de wereld zal begrijpen en onze angst verminderen. Deze kaders worden geïnformeerd door reductionistische en dualistisch denken dat de complexiteit van de wereld drastisch vermindert. Wat dit betekent in de praktijk dat mensen in tijden van grote angst dat vaak nodig hebben
verminder de complexiteit door één bron te vinden die de schuld kan geven voor hun angst en
schrijf er alles aan toe wat verkeerd is (zondebok). Dit gaat gepaard met nadenken
in dualistische termen: zij zijn slecht, wij zijn goed. Als je niet voor ons bent, ben je tegen
ons. "Zij" zijn de kapitalistische rennende honden, het boze imperium, de heksen, de
Joden, de vervuilende industrieën, enzovoort.
Gerald Holton sprak over de 'themata', de belangrijkste terugkerende thema's in de
werk van creatieve wetenschappers. Een van de centrale thema's loopt
door het werk van Morin is een kritiek op dit soort simplistisch denken, of 'simpele gedachte', in de directe vertaling uit het Frans. De problemen met eenvoudig denken zijn legio. Dualistisch denken creëert een klassiek probleem. Als ik aanneem dat jij slecht bent en ik goed, dan in de hitte van de missie om 'het kwaad te verslaan', alles wat ik doe is per definitie legitiem en goed, en alles wat jij doet is slecht.
Maar als ik er zo onwankelbaar van overtuigd ben dat ik goed ben - op een 'essentialistische' manier,
op dezelfde manier dat ik je als "in wezen" slecht zie - dan worden al mijn acties, tot op zekere hoogte onberispelijk in mijn strijd tegen de krachten van het kwaad. Deze leidt tot het fenomeen dat Jung enantiodromie noemde, waarbij we letterlijk worden wat we haten. Voorbeelden zijn er in overvloed.
Om mijn democratische land mijn totalitaire vijand te laten bestrijden, moet ik alle voorzorgsmaatregelen nemen, inclusief surveillance van burgers, en de geleidelijke uitholling van burgerrechten, inclusief het recht om te protesteren of het zelfs oneens te zijn met mijn beleid. Iedereen die het niet met mij eens is, wordt gezien als hulp aan de vijand. In het proces van vechtend tegen mijn vijand, heb ik zo'n drastische houding aangenomen dat de democratie zelf
Ik probeer te verdedigen is verloren in het proces, door mijn eigen beleid, niet de acties van de vijand.
Vooral in zijn meer autobiografische verslagen drukt Morin de zijne uit persoonlijke ontzetting over de manier waarop een bepaalde manier van denken ons ertoe kan brengen om 'de ander' te demoniseren, of het nu communisten, kapitalisten, Duitsers, enzovoort zijn. De andere gereduceerd tot de gepleegde misdaden, en er wordt een zuivere, dualistische scheiding aangebracht tussen ‘wij en zij’. Hier zitten we al midden in de complexiteit. Het is het is verleidelijk om te zeggen dat het niet reduceren van Duitsers na de Tweede Wereldoorlog tot de nazi-verschrikking hen fundamenteel verontschuldigt, hen vrij laat. Het complex perspectief herkent zowel de gruwel als de grootsheid en menselijkheid van een
mensen die immers een enorme bijdrage hebben geleverd aan de westerse beschaving. Het is veel gemakkelijker om te zeggen dat ze op de een of andere manier slecht zijn en het daarbij te laten. Het is veel moeilijker te zien dat gedurende een bepaalde periode, voorafgegaan door wanhopige economische tegenspoed en nationale vernedering, onder invloed van meesters van
propaganda, en nog veel meer, viel Duitsland in een afgrond van horror. En dat de strafmaatregelen van Versailles zelf hebben bijgedragen aan de chaos dat leidde tot WO II, een les die werd geleerd en leidde tot het Marshallplan, de opmerkelijk herstel van Duitsland, Italië en Japan na de oorlog en het einde banden met die landen die tot op de dag van vandaag bestaan.
Het voorbeeld van Duitsland na WO II is interessant omdat er nu nog maar heel weinig zijn eventuele mensen zouden deze demoniserende, dualistische kijk op Duitsland aannemen. Maar tegelijkertijd zien we dat discussies over de islam in het Westen vaak veel aandacht krijgen. Het imago van het Westen en met name de Verenigde Staten en Israël dat in sommige islamitisch-fundamentalistische kringen wordt voorgesteld, is zelfs nog afschuwelijker demoniserend.
Reductionisme gaat in dergelijke situaties gepaard met disjunctie, het 'wij en' hen” aanpak. Dit draagt bij aan de eenvoud. We hebben niet te maken met de complexiteit van het Duitse volk, van de islam, van het Westen. We kunnen ze gewoon zeggen zijn fundamenteel slecht en vergeten hun menselijkheid en hun bijdragen aan de mensheid. En we kunnen ook voorkomen dat we in de complexiteit van onze eigen zaken kijken menselijkheid. We kunnen dan voorkomen dat we onze gedeelde menselijkheid aanspreken, en zelfs niet reële mogelijkheid dat we zelf in staat zijn tot even gruwelijk gedrag.
Morins werk over eenvoudig denken heeft inderdaad duidelijke verbanden met de klassieker
onderzoek naar de autoritaire persoonlijkheid. Kenmerken zoals zwart
en wit, dualistisch denken, anti-introspectie (onwil om naar binnen te kijken
en de volledige omvang van iemands menselijkheid verkennen, met name iemands zwakheden),
en pseudo-conservatisme, wat de neiging inhoudt om zo extreem en te zijn
niet-reflectief over het behouden van wat men heeft dat men werkelijk wil
vernietig het in het proces. Met andere woorden, de eerste principes zijn verloren, en één is
gevangen in de razernij van aanval en verdediging.
Wat al snel duidelijk wordt, is dat Morins zoektocht naar complexe gedachten is
niet zomaar een droge logische oefening. Het gaat allemaal om de manier waarop we ons organiseren
ervaring, hoe we de wereld betekenis geven, hoe we ons leven leiden, en
hoe we kunnen kiezen tussen levens die streven naar wijsheid en mededogen en
de gevaren van disjunctieve, demoniserende terreur. En daarbij verbeelding
en emoties spelen een absoluut cruciale rol, zoals Morin in detail onderzoekt
werkt als L'identitéé humaine (Morin, 2003). Veel van de drijfveer achter eenvoudig denken zijn de emoties die worden opgeroepen door de perceptie van dreiging, de behoefte aan
duidelijkheid, de veronderstelling dat iets anders dan een 'sterke houding', een krachtige
"positie", is slap en weerspiegelt zwakte en de bereidheid om "toe te geven"
aan de agressor. Er komt een hele sociologie en psychologie van kennis bij kijken
speel hier, wat Morin met name meesterlijk heeft besproken in Method
Deel 3 en 4 (Morin, 1986, 1991).
Bijzonder relevant is hier de introductie van de kenner in het proces
van onderzoek. De traditie van reductief, dualistisch denken elimineert de kenner
uit het proces van weten. Met Morin zien we de kenner centraal staan
podium en wordt een onderwerp van onderzoek, zelfreflectie en zelfanalyse (Morin,
1971). Dit opent een heel ander begrip van de aard van
onderzoek, waardoor de complexiteit wordt vergroot en de onderzoeker wordt gedwongen verantwoordelijkheid te nemen voor zijn of haar eigen proces. Niet anders dan het trainingsproces dat vereist is voor psychoanalytici houdt Morins' onderzoek een erkenning in dat elk onderzoek is
betrokken door een mens, niet door een objectieve lens zonder emoties, stressoren, politieke en sociale beperkingen, enzovoort. Onderzoek vereist dus een proces van zelfonderzoek.
Morins introductie van de kenner is geen val in het 'absolute' subjectivisme - verre van dat. Het is eerder een oproep tot een discipline van denken, onderzoeken en het zijn. Als weten altijd door iemand wordt uitgevoerd, dan kan die iemand dat ook gezien worden als een instrument, een instrument dat gestemd, bestudeerd, beoefend. Beperkingen en blinde vlekken moeten worden beoordeeld en ingehaald
bewustzijn.
In een tijd van fundamentalisme en zwart-wit, dualistisch denken, is Morins werk actueler dan ooit. In zijn politieke werken heeft hij toegepast complexe gedachte over de aard van de Sovjet-Unie, de toekomst van Europa en het conflict in het Midden-Oosten. In deze werken schetst Morin een complex perspectief over deze kwesties die ons een alternatief biedt voor de simpele gedachte
zowel fundamentalistische als liberale denkers. Morins oeuvre opent een wereld van
mogelijkheden en reikt ons de tools aan om de enorme complexiteit aan te pakken voor de wereld van vandaag.
Reacties