Een econoom op zoek naar vrede

Goh, wat een mooie openingszin, dacht ik bij het begin. 

Het Voorwoord gaat in op de diepe spanningen tussen de drie elementen die het leven van Tinbergen vormgaven: het ontwikkelen van een kwantitatieve en wetenschappelijke economie, het inzetten van economische kennis om het nationale en internationale bestuur en beleid te verbeteren en zijn zoektocht naar rechtvaardigheid en vrede.

Deel 1 en hoofdstuk 1 begint dus met die speciale zin: "Als elke denker uiteindelijk een lokale denker is, dan moet ons verhaal over Tinbergen beginnen in Den Haag." Het hoofdstuk verhaalt de bouw van een speciaal gebouw, door die gift van Andrew Carnegie. In 1903 schenkt hij De stad, 1,5 miljoen dollar voor de bouw van het Vredespaleis. Dat opende 1913. “Den Haag als hoofdstad van de Verenigde Staten van de wereld.” zegt een commentator. Men heeft 
imperialistische bedoelingen met het Vredespaleis. “Het Vredespaleis symboliseerde mogelijkheden voor Tinbergen (hij werkte in een wereld van mogelijkheden) en niet van de huidige werkelijkheid,” want het was een periode van oorlog en bewapening. Daarmee was de context geschetst.

IN HET WERK VAN TINBERGEN IS HET  gevaar van oorlog en sociaal conflict nooit ver weg. Hij was een pionier in ontwikkelingseconomie. Er zitten grote spanningen (wederom dit begrip) in zijn werk. Hij werd de eerste Directeur van het CPB. De moderne economische deskundige kreeg een centrale rol, maar hij was ook in een dienende en adviserende rol. De spanning van mens zijn zat in de beperkingen van de werkelijkheid / praktijk en het realiseren van idealen. Dat is meer dan alleen een politieke kwestie.

Het lezen van de biografie is een reis terug in de tijd, en voor oudere lezers zoals ik, vaak herkenning en verdieping: zijn meest succesvolle student in de politiek was Jan Pronk. Dat wist ik toen niet.

Hoofdstuk Twee, een progressieve opvoeding gaat over de familie. Niet diep, maar duidelijk genoeg. Deze familie hoorde bij de hogere bourgeoisie. Jan ging naar desondanks naar de HBS en  niet naar het gymnasium wat logischer was geweest, maar ook al was geld niet schaars er was ook geen overvloed wordt duidelijk. Hij was goed in wiskunde en natuurkunde. Zijn vader was spiritueel begaan, Luuk en Niko waren ten opzichte van hem tegenpolen. De laatste moet het toch meer hebben van binnen studeren, Niko, de eerste was meer naar buitengericht.
Een humanistische opvoeding en daar lag lid van de Arbeiders jeugd beweging binnen handbereik. Pas later nam hij afscheid van het idee dat je (ook) tussen de arbeiders moest leven. Luuk en Niko werden lid van de Nederlandse Jeugdbond voor de natuur (NJN). Fietsen was niet zozeer een sport, om afstanden van over de honderd km te overbruggen, maar eerder om geld voor de trein uit te sparen. Luxe was meestal niet toegestaan. Het waren toewijding en ernst die hem richting leiden duwde waar hij ging studeren.

3. De burgerlijke socialist. Hier zit hij tussen twee sociale klassen. Sociaal democratische studentenclub in leiden Sdsc dat een eigen blad uitgaf: kentering. Hij bestudeerde de theorie van Marx en probeerde verschillende tegengestelde visies van kapitalisme en socialisme bij elkaar te brengen. dat werd een ware Tinbergen-specialiteit. Toen hij twintig was ontwikkelde hij al een radicale visie, b.v. een blauwdruk om de werkloosheid op te lossen in een socialistische maatschappij. De pacifistische beweging was een andere invloed op Tinbergen. Pacifisme was iets voor de radicalen, voor de protestanten wat het meer vrede en internationale orde. Tinbergen wilde graag contact maken met de arbeidersklasse maar voelde zich er nooit echt thuis.

4. Van Ehrenfest naar econometrie gaat (dus) over zijn mentor: Paul Ehrenfest - de Socrates van leiden. Ze waren schillend van karakter. De fysicus werd een vaderfiguur voor Tinbergen.
Ehrenfest had een groot netwerk van bekende fysici en pleegt later zelfmoord wanneer hij denkt niet aan de verwachtingen te kunnen voldoen door in de voetsporen van Lorenz te hebben getreden. Een promotie in de natuurkunde is tevens een start van economie. Zijn proefschrift in natuurkunde  waarin een bijlage gericht was op analogie tussen natuurkunde en economie. Daarna leerde hij via zijn mentor kennismaken met grote namen in economie. Startte vervolgens met conjunctuur-onderzoek en de komst van een barometer werd een belangrijke mijlpaal in meten conjunctuur. Dan komt Philips op toneel. Jan Goudriaan was adviseur van het bedrijf en zelfs Keynes waar hij gevolgen van beurskrach in 1929 voor het bedrijf in kaart bracht.
Montessorischool kreeg zijn belangstelling. Econometrisch congres in leiden. In 1933 / 34 was Tinbergen buitengewoon hoogleraar aan de NEH. Schreef in 1933 De Konjunktuur. Ehrenfest vindt het de plicht  van de wetenschapper dat deze bij zijn eigen gemeenschap aansluiting zoekt, en dan pas bij de maatschappij.

5. Hendrik de Man en Jan Tinbergen. De Man is van  het cultureel socialisme. Hij meende dat het socialisme in wezen een burgerlijke beweging is voor de arbeiders, niet van de arbeiders. Hierdoor werd Tinbergen verlost van zijn ongemak dat hij er niet bij paste bij arbeiders.
Dan richting plansocialisme.

6. De econometrie en de werkloosheid. In de klassieke economie waren cycli onderdeel van het systeem. Tinbergen gebruikte idee dat later rationele verwachtingen zou gaan heten. En gebruikte modellen met vertraging om cycli te herkennen en te meten. Maakte zo een eerste model van de Nederlandse economie met arbeiders, ondernemers en kapitalisten, buitenland, kredietschepping en ondernemingen. De economische kringloop. Hij gaf preadviezen aan de regering. De econometrie van Tinbergen karakteriseert zich door combinatie van theorie en empirie, de nadruk op institutionele aard van de economie, de optimistische en constructivistische aard van het werk en als scheidsrechter voor politiek-economische discussies.

7. De opkomst van de volkspartij en de economie van het algemeen belang. begint met een eerbetoon van Schumpeter aan de allergrootste Duitse econoom Gustav von Schmoller. Deze beoogde politieke visie en wetenschap  die geldig was en geïntegreerd met beleidsrelevantie.

Gaat in tegen de klassieke opinie dat Lionel Robbins an essay on the nature and significance of economic science dat symbool staat voor volwassen wetenschap Met Schmoller sterft historicisme niet waar ze niet direct de staat dient maar het algemeen belang.

Deel II De jaren als expert.
8. Bij de Volkenbond ontmoet hij Koos Polak en Tjalling Koopmans (deze twee werkten aan busines cycles in de VS). Gottfried Haberler doet onderzoek naar conjunctuur. Tinbergen werkt aan tijdreeksen. De Volkenbond was een onvolmaakte organisatie maar voor Tinbergen belangrijke opstap naar hoe een geordende wereldeconomie eruit kon zien. Economische stabiliteit en internationale vrede waren sterk met elkaar verbonden.

9. De oorlog: Tinbergen is nooit erg open geweest over zijn oorlogservaringen. Daardoor heeft hij misschien twee Duitse kinderen geadopteerd, vraagt de biograaf retorisch. Het is de tijde van de opkomst van het fascisme...

10. Tinbergen theorie van het economisch beleid. Als directeur planbureau ('45-54) komt hij met de Economische bewegingsleer een eerste publicatie van systematisch aanpak. Tinbergen schreef altijd als een schoolmeester. Het uiteenzetten van theoretische raamwerken in eenvoudige en fundamentele manier had grote invloed op de manier waarop in NL economie werd gedoceerd. Het CPB moest nog door tweede kamer goed gekeurd worden. Tinbergen had ingenieursperspectief. De beslismodellen plaatsten de beleidsmaker in het midden van de economie zelf, en daarmee waren ze een techniek voor het formuleren van beleid...

11. De expert in het model, de econoom buiten het model. De beslismodellen van Tinbergen in NL en buitenland worden invloedrijk. Maar leidde door deze exposure ook tot kritiek, de Lucas-kritiek is daarvan het bekendste.

Deel III mondiale expertise.
12. nieuwe werelden (de wereld is één familie - Gandhi)
deltaplan beramingen. Theil belangrijke kompaan legde zich meer toe op technische econometrische vakken bij NEH. Naar India. En de ontdekking van de wereld economie. In 1949 mentaliteit kolonialisme nog intact. Idealisme was nu hoogtij voor Tinbergen. Novib: idealen.

13. ontwikkelingsplanning in theorie.  Schreef in 1958 in opdracht IBRD the design of d3evelopment.

14. ontwikkelingsplanning in de praktijk. Turkije.
DPT. Vroeg alternatieven bij Kaldor, kaldor en kaldor! Conflict. Albert Hirschman een vroege ontwikkelingseconoom vond het vreemd dat na jaren 30 en 40  het geloof in ontwikkelingseconomie zonder sociale conflicten zou kunnen plaatsvinden.

15. Ooit zullen de twee elkaar ontmoeten. Gaat over Peter Cornelisse die een model ontwikkelt voor handelsstromen op basis van afstand van landen (zie De Brexit Saga). Gorbatsjov komt thuis bij Tinbergen.

16. Expertise ver van huis. In 1968: Gunmar Myrdal: the asian drama, an inquiry into the poverty of Nations.

Deel IV de grenzen van expertise.
17. Het onmeetbare meten: welvaart en rechtvaardigheid. Nuts-denken. Lionel Robbins onmogelijkheid nut te vergelijken tussen individuen. Werkclassificatie van lonen: mate van kennis onderlinge samenhang. Het meten van duurzaamheid.

18. Het onbestuurbare besturen: kunnen wij de aarde beheren? Seeing like a state, 1988 James C. Scott grootschalige projecten van overheden falen...of tot catastrofes leiden. Hoogmoed. Mondiale ambities riepen steeds meer twijfels op bij hem. Toppunt komt met de publicatie: kunnen wij de aarde beheren, uit 1987.

19. Expert of idealist?
Tinbergens' visie werd vorm gegeven door ontwikkelingen binnen de wetenschap.  Drie typen economie (filosofie) analytisch en empirisch, subjectief begrip, en normatief. Had hij niet beter de nobelprijs voor de vrede moeten ontvangen? Probeerde Tinbergen buiten vrede te vinden die hij binnen niet had? Als Expert, ten slotte:  hij was tegenstander van imperialisme, maar als expert gaf hij deze landen advies. Als economie floreert floreert de maatschappij. Dat ideaal blijft nog. Dat project was nooit af. En probeerde de toekomst beheersbaar en planbaar te maken.

De Slotzin van de biografie is treffend:
“voor de economisch expert is het loslaten het moeilijkste wat er is.”

--

Tinbergen, zo schreef Jan Pen in 1994, "is een tragische figuur, omdat de wereld er zo geheel anders uitzag dan zijn idealen." Wie kent Jan Pen nog? Tinbergen daarentegen...

-- zie ook de biografie van de broer van Jan Tinbergen:

2021/12/nikos-nature-hans-kruuk